Нечаканая вестка
Улетку 1963 г. я зноў, прычым зусім нечакана і выпадкова, напаў на след вялікага тувінскага шамана Сояна Шончура. Упершыню яго імя я пачуў яшчэ ў 1951 г. падчас экспедыцыі ў Тоджу ад тамтэйшага правадыра Качагі, які казаў, што яму вядомы ў Туве толькі адзін улуг-хам ("вялікі шаман") Шончур-хам (слова хам азначае "шаман") , Але дзе ён знаходзіцца, Качага не ведаў.
Пасля я працягваў настойліва шукаць сустрэчы з таямнічым Шончур-хамам, праехаўшы на конях і аленях не адну сотню кіламетраў па тайзе, але тады ён сустрэчы пазбягаў.
Вывучаць шаманства я пачаў яшчэ ў канцы 1940-х гг., падчас сваіх экспедыцый да кет на р. Падкаменная Тунгуска. У той час гутарыў з некалькімі былымі шаманамі, але, так бы мовіць, дзеючых шаманаў, тым больш якія славіліся ў мясцовых жыхароў «вялікімі», ні сярод кетаў, ні сярод тувінцаў ні разу не сустракаў. Большасць шаманаў у Туве яшчэ да сярэдзіны 1930-х гг. адмовіліся ад сваёй дзейнасці, астатнія ж хаваліся ў тайзе, усяляк пазбягаючы сустрэч з незнаёмымі ім людзьмі. І я быў гатовы сказаць словамі вядомага паэта Сямёна Гудзенкі, які пабыў у Туве ў гэтыя гады:
Так, і не пачуў я камлання,
Не ўбачыў скокаў ля агню.
Дарма мяне паслухмяныя алені
Па тайзе везлі чатыры дні.
Але яна ўсё ж адбылася - гэтая нечаканая сустрэча на скрыжаванні часоў з ажывелай, але якая сыходзіць першабытнай Тувой. Было гэта цёплым ліпеньскім увечар. Я ўзначальваў тады археалагічныя раскопкі крэпасці Пор-Бажын на востраве возера Тэрэ-Холь, размешчаным на паўднёвым усходзе Тувы на мяжы Манголіі. У той час Тэрэ-Хольскі раён быў, мабыць, гэтак жа цяжкадаступным і глухім, як і Тоджа. Дабрацца туды можна было або па тайговых сцежках верхам на конях, або на самалёце - ні адна аўтамашына ў тую сітавіну ў гэтыя краі яшчэ не даходзіла. Месцы гэтыя былі малалюдныя. За межамі маленькага пасёлка Кунгуртуг, размешчанага ў 10 км ад возера, толькі зрэдку сустракаліся адзіночныя юрты і вастраверхія чумы рыбакоў і паляўнічых.
Возера атачала цнатлівая тайга і багна, а ўдалечыні відаць былі высокія снежныя хрыбты Хан-Тайгі. На востраве ўзвышаліся пашкоджаныя часам, але яшчэ велічныя сцены старажытнай крэпасці. У адзін з летніх вечароў у ліпені 1963 г. мы, удзельнікі раскопак, сабраліся ля вогнішча, абмяркоўваючы ход работ за дзень. У той вечар да вогнішча падсеў мой новы знаёмы - стары рыбак Соян Алдын-оол, які прывёз нам на лодцы рыбу. Ён нетаропка гутарыў з намі, раскурваючы доўгую тувінскую трубку. Цікавіўся раскопкамі, паглядзеў некаторыя знаходкі, а затым расказаў вельмі цікавае паданне аб паходжанні возера і крэпасці (чытач азнаёміцца з крэпасцю Пор-Бажын і паданнем ніжэй).
Я спытаў у рыбака, ад каго ён яго чуў. «Ад акы Шончур-хама», - рушыў услед адказ. Рыбак паказаў рукой у бок паўночнага берага возера і дадаў: "Нядаўна ён выйшаў з тайгі, зараз жыве тут: яго юрта недалёка". Чытач лёгка можа ўявіць сабе, як гэтае нечаканае паведамленне мяне зацікавіла і ўсхвалявала. Аказалася, што Шончур-хам быў старэйшым стрыечным братам Алдын-оала. Акы па-тувінску азначае старэйшага сваяка па бацькоўскай лініі. Гэтым імем называюць і дзядзьку па бацьку, і старэйшых братоў, у тым ліку стрыечных.
Даведаўшыся аб маім жаданні ўбачыць Шончура, Алдын-оол абяцаў пагаварыць з братам і пераканаць яго сустрэцца з намі. І сапраўды, праз некалькі дзён ён прывёз запрашэнне шамана наведаць яго юрту. Алдын-оол абяцаў суправаджаць нас. Мяне вабіла не толькі жаданне атрымаць адказы на пытанні, якія дазволілі б больш поўна ахарактарызаваць не вывучанае яшчэ ў той час тувінскае шаманства, але і рэдкая магчымасць зрабіць упершыню каляровыя фотаздымкі сібірскага шамана з яго атрыбутамі. З'явілася нават надзея зняць камланне на каляровую кінастужку, бо ў лагеры ў гэты час знаходзіўся маскоўскі кінааператар Ю. Н. Альдахін, які прыехаў здымаць нашы раскопкі.
Начное камланне
Атрымаўшы запрашэнне, мы на наступны ж дзень адправіліся ў госці да шамана Шончура. У невялікай рыбацкай лодцы Алдын-оала, якая павольна плыла да паўночнага берага, дзе нас чакаў шаман, знаходзілася пяць чалавек. Апроч мяне тут былі брат шамана, кінааператар Юрый Альдахін і супрацоўнікі экспедыцыі (маладая тувінка-этнограф Святлана Мангуш і тувінец-археолаг М. Маннай-оол). Наша лодка, рассунуўшы густыя зараснікі чароту, уткнулася ў волкі берагавы пясок. Мы выйшлі на невялікую, пакрытую густой травой лясную палянку, да якой падступала дрымучая горная тайга.
Амаль пасярод палянкі самотна ўзвышалася пацьмянелая ад часу лямцавая юрта. З яе нетаропка выйшаў высокі хударлявы стары, згорблены пад цяжарам гадоў. Гэта быў шаман Шончур, апрануты ў традыцыйны тувінскі халат; ветліва прывітаўшыся, ён запрасіў усіх у юрту.
Жыллё даволі ярка асвятляла вогнішча ачага. Яе ўбранне было небагата. Наадварот уваходу на самым ганаровым месцы стаяў, прыхінуты да рашэцістай сценкі, масіўны круглы бубен; побач на сцяне віселі маленькія ідалы ў кудлатым адзенні: ёмішчы духаў - заступнікаў шамана. Іх вочы-пацеркі трывожна паблісквалі ў паўзмроку.
Шончур пасадзіў нас побач з сабой, пачаставаў тувінскім салёным чаем. Мы разгаварыліся. Я расказаў яму аб тым, што мы робім на востраве. Шончур шчыра дзівіўся таму, што пад пластом зямлі апынуўся вялікі палац, пабудаваны больш за тысячу гадоў таму. Паступова наша гутарка з ім і яго гасціннай жонкай перайшла ў аповяд Шончура аб сабе.
- Як вы сталі шаманам? - задаю я нарэшце пытанне, якое ўяўляла асабліва вялікую цікавасць.
- Як я стаў шаманам? - паўтарае пытанне Шончур-хам і, працягваючы раскурваць старую тувінскую трубку, доўга маўчыць, узіраючыся ў скачуць агеньчыкі ачага. Затым марудліва пачынае сваё апавяданне.
Нарадзіўся ў гарах Усходняга Саяна. Бацька быў са старажытнага тувінскага роду соян. Рос, як і ўсе тувінскія дзеці: гуляў, дапамагаў бацьку і нават хадзіў з ім на паляванне. Калі яму споўнілася 14 гадоў, захварэў на незразумелую хваробу. Пачаліся кашмарныя бачанні. Неўзабаве пасля гэтага ўцёк з бацькоўскага чума, доўга бадзяўся адзін па тайзе, амаль нічога не еў. Не памятаў, колькі дзён блукаў па тайзе, часта губляў прытомнасць.
У рэшце рэшт яго з вялікай працай знайшлі сваякі і зусім знясіленага, у лахманах прывезлі назад. Не чакаючы, калі ён ачуняе, да яго запрасілі «вялікага» шамана: такі быў звычай.
Шаман камлаў усю ноч побач з Шанчурам, які ляжаў у забыццё. Калі пачало віднець, запрошаны шаман паведаміў прысутным прычыну хваробы: у Шончура ўсяліўся дух даўно памерлага шамана - продка з роду соян. Таму калі сваякі хочуць, каб хворы паправіўся, то няхай ён стане шаманам. Шончур не хацеў гэтага, баяўся і некалькі дзён наадрэз адмаўляўся. Але словы старога шамана былі для сваякоў законам. Яны пераканалі падлетка стаць шаманам, яны ж калектыўна (перажытак старажытных радавых традыцый) прыгатавалі Шончуру шаманскае прыладдзе: бубен (дунгур), выбівачку (орба), галаўны ўбор, кароткі, але цяжкі кафтан (тэрыг), адмысловыя боты.
Потым усе жыўшыя паблізу члены роду сабраліся зноў і здзейснілі адмысловы святочны абрад, падчас якога запрошаны шаман у прысутнасці Шончура і яго найблізкіх сваякоў камлал для "ажыўлення" бубна, а затым усе сваякі па чарзе білі ў яго выбівачкай. Апошнім ударыў у бубен сам Шончур. Пасля здзяйснення абраду яго бубен "ажыў" і з тых часоў служыў "канём" для падарожжаў шамана па свеце духоў. Выбівачка ж у гэты час ператваралася ў бізун, якой шаман паганяў «каня». Пасля пасвячэння Шончура ў шаманы яго хвароба стала праходзіць.
Выганяў, камлая, ён з людзей і жывёл злых духаў (аза) - чыннік хвароб. Са злымі духамі яму даводзілася змагацца нястомна. У гэтай барацьбе яму дапамагалі добрыя духі-памагатыя (ээрэн). У Верхнім свеце, па словах Шончура, кіруе магутны хан Курбусту, у Сярэднім акрамя духаў жывуць і людзі, а ў Ніжнім свеце пануе крыважэрны Эрлік, уладар усіх злых сіл...
Калі Шончур скончыў сваё апавяданне, я папрасіў яго паказаць шаманскае прыладдзе. Рытуальны галаўны ўбор складаўся са скураной павязкі, абабітай чырвонай тканінай. Зверху да яе быў прымацаваны густы шэраг арліных пёраў, нагадваючы галаўны ўбор індзейскага правадыра. Знізу прышыты доўгія скураныя джгуты, абабітыя тканінай. На павязцы ўмоўна, але вельмі выразна вышыта выява чалавечага твару: вочы, нос, рот, вушы. Шаманскі кафтан пашыты са шкуры аленя мехам унутр, рукавы і каўнер абабіты чырвонай тканінай. На каптане аленевым воласам вышыты косткі рук чалавечага шкілета, да плячэй прышыты арліныя пёры. Да кафтана таксама прышыты жалезныя мадэлі лука і дзевяць стрэл, якія павінны былі абараніць ад злых духаў. Прышыты скуркі вавёркі, калонка, качак - ёмішчы духаў - памагатых шамана, а таксама малюнкі змей з расчыненымі чырвонымі ротамі.
Бубен апынуўся зробленым з драўлянага вобада, абцягнутага з аднаго боку скурай марала. На ёй аранжавай охрай намаляваны дзевяць зорак, марал і два хваёвыя дрэвы. Схематычны малюнак на бубне дзіўна нагадваў старажытныя малюнкі на скалах, якія адносяцца да самага пачатку нашай эры.
Надыходзіў вечар. Калі скураны полаг ля ўвахода ў юрту прыадчыняўся пад парывамі ветру, нам была відаць вузкая палоска барвянага заходу над возерам, якія сінелі ўдалечыні горныя ланцугі. Шончур падкінуў сухіх галінак у вогнішча - ён ярка разгарэўся. На рашэцістых сценах жылля заскакалі водбліскі полымя.
Шаманы здзяйсняюць камлання звычайна з надыходам цемры. Не вельмі ўпэўнены ў згодзе Шончура, я ўсё ж папрасіў яго пакамлаць для нас, забяспечыць нам поспех у працы. «Я ў апошні час пакутую ад боляў у спіне, і гэта замінае працы, бо ўвесь час даводзіцца схіляцца над зямлёй, дзе мы працуем. Не маглі б мяне падлячыць?» - Звярнуўся я да Шончура. Трохі павагаўшыся, ён згадзіўся, але сказаў, што трэба чакаць, калі сонца сядзе і зусім сцямнее.
Да гэтага я чуў пра шаманскія камлання поўныя ўсякіх дзівацтваў апавяданні старых у енісейскай тайзе, на Падкаменнай Тунгуску, у прымангольскіх стэпах. Чытаў хвалявалыя ўяўленне апісання вандроўцаў мінулых стагоддзяў, але ўвачавідкі камланне шамана са ўсімі яго старажытнымі атрыбутамі ніколі не бачыў.
Калі нарэшце сцямнела і ў дымавую адтуліну юрты зазірнулі начныя зоркі, Шончур пачаў апранаць культавае адзенне: галаўны ўбор, абутак, цяжкі рытуальны кафтан. Нешта з атрыбутыкі яму дапамаглі надзець жонка і брат. Адчувалася, што гарнітур і бубен цяжкія для старога, і мімаволі паўстаў сумнеў, ці зможа Шончур рухацца ў гэтым адзенні.
Шончур стомлена зрабіў крок да вогнішча, падкінуў сухіх галінак, схіліўся над агнём з бубнам у руках. Ён яго сушыў, каб бубен лепш гучаў.
Некалькі чалавек сядзелі ля ачага. Ад людзей падалі дзіўныя доўгія цені. Здавалася, машына часу забрала нас у таямнічую далеч вякоў, у той далёкі час, калі тут, у Азіі, жылі старажытныя плямёны гунскага свету, якія здзяйснялі ў свяцілішчаў у святле вогнішчаў абрады з удзелам шаманаў, а выявы духоў-памагатых у выяве жывёл і птушак высякалі потым дзень за днём на скалах.
Пераканаўшыся, што бубен падсох, Шончур ласкава звярнуўся да бубна-"каня" і спытаў, ці гатовы конь да далёкага шляху. Затым ласкава пакалашмаціў яго, як жывая істота, і пачаставаў, вышмараваўшы кажучым і малаком. Цяпер бубен-«конь» накормлены - можна пачынаць. Прыціснуўшы бубен да сябе, шаман грузна сеў на падлогу, закрыў вочы і, павярнуўшыся спіной да агню, пачаў ціхім голасам павольна спяваць, склікаючы духоў-памагатых.
Мы ўключылі магнітафон і пачалі запісваць словы камлання і ўдары ў бубен, рэдкія, ціхія спачатку, але паступова гучалі ўсё гучней і гучней. Аператар Ю.М. Альдахін, прымасціўшыся каля сценкі юрты, ужо вёў кіназдымку.
Паступова падвышаючы голас, шаман пералічваў сваіх духоў-памагатых - звяроў і птушак: варона, сокала, качак, рыб, змей, магутнага горнага казла і інш. Хваліў, апяваючы іх добрыя якасці, распавядаючы, што яны ў гэты час робяць. Вось ён заспяваў пра птушак: «Дзевяць птушак розных масцяў лётаюць вакол возера Тоджа. Лётаюць, выглядваюць...». Нечакана хутка і лёгка падняўшыся, ён зрабіў некалькі крокаў па юрце, паказваючы палёт птушкі. Ён пераўвасобіўся ў птушку і, павольна ўзмахваючы рукамі, як крыламі, нахіляўся, здавалася, пры гэтым нешта выглядаючы. Тут жа ён некалькі разоў гучна каркнуў па-крумкачы. З яго слоў можна было зразумець, што ён працягвае палёт у Верхні свет.
Удары ў бубен то заціхалі, то гучалі гучна і рытмічна, нагадваючы бег каня. Часам яны былі падобныя на рэзкія бязладныя стрэлы, але затым зноў станавіліся ледзь чутнымі. Голас шамана, які вёў гутарку са злымі духамі, сустрэтымі ім на сваім шляху, мы чулі ўвесь гэты час. Спачатку ён гаварыў з імі паважліва, але калі яны чаму -або не слухаліся, то голас шамана пачынаў гучаць пагрозліва і абуральна.Да аднаго са злых духаў ён звярнуўся так:
- Ну, падыходзь!
Я з табой схаплюся.
Улічы - у мяне жалезная страла!
Што ты са мной зробіш, падумай!
Падумай аб сваіх лёгкіх, сэрца,
Аб сваім жыцці!
Калі будзеш мужчынам, то пераможаш,
Калі прайграеш, то памрэш!
Калі не баішся, падыходзь!
Я маю сілу, моц.
А ты іх маеш?!
Давай сустрэнемся - бо мы мужчыны, -
Даведаемся, хто мацнейшы!
Ты ўбачыш, што я не буду пад тваімі нагамі!
Злыя духі, як мы бачым, ва ўяўленні шамана смяротныя, маюць лёгкія і сэрца. Іх можна разбіць, перамагчы, спалохаць, прымусіць выканаць волю шамана.
Раптам шаман замоўк і рэзка ўскочыў. Амаль у танцы ён зрабіў некалькі рухаў, вельмі здзівіўшы мяне іх лёгкасцю і свабодай (я добра памятаў, з якой працай ён перасоўваўся, надзеўшы свой касцюм). Прыняўшы пагрозлівую позу, ён пачаў біць у бубен кароткімі, моцнымі ўдарамі. Вочы яго былі па-ранейшаму зачыненыя (гэта мы ўсталявалі, упершыню праглядаючы кінакадры - раней этнографы ў шаманаў гэтага не фіксавалі). Па яго выкрыкам, рухам, міміцы было цалкам відавочна, што Шончур знаходзіўся ў стане глыбокага экстазу. Словы ён прамаўляў ужо не нараспеў, як гэта было спачатку, а выкрыкваў іх хрыпла, адрывіста. Цяпер ён ашалела адлюстроўваў жорсткую барацьбу са злымі сіламі, са злым духам - яго даўнім падступным ворагам. Чырвоны ў слабым святле згаслага вогнішча, маршчыністы, худы, пакрыты кропелькамі поту твар шамана з глыбока запалымі, зачыненымі вачамі, зноў прыняў жахлівы выраз. Прыкрываючыся бубнам як шчытом, ён лёгка бегаў і скакаў па юрце, ганяючыся за злым духам, не расплюшчваючы вачэй, аднак, як гэта ні дзіўна, нікога з прысутных пры гэтым не зачапіў.
З глухіх выкрыкаў шамана можна было зразумець, што дух ухіляўся ад барацьбы: то ён скакаў у ваду і ператвараўся ў рыбу, то, стаўшы птушкай, хаваўся ў аблоках. Шаман гучна заклікаў сваіх духаў-памагатых пераследваць ворага разам з ім. Сам ён, у адзіночку, мяркуючы па словах Шончура, якія ўдавалася разабраць, калі ўдары ў бубен заціхалі, не мог здужаць злога духу. Але вось прыйшла дапамога ад духаў-памагатых. Раздаўся рэзкі ўдар у бубен - гэта шаман стрэліў у злога духу сваёй вострай жалезнай стралой. Стрэл апынуўся не вельмі трапным: дух быў толькі паранены і звярнуўся ва ўцёкі. Шаман кінуўся за ім. Аднак дух усяляк ухіляўся. Шаман рабіў хуткія, спрытныя і нечакана рэзкія рухі. Ён скакаў і нарэшце нагнаў ворага. Пачалася дужанне. Ворагі ўпалі і каталіся па падлозе юрты. Шаман моцна прыціскаў злога духу бубнам. Той, судзячы па рыўках бубна, беспаспяхова спрабаваў вырвацца. Нарэшце дух, відаць, знясілеў; шаман пераканаўся ў гэтым, прыпадняўшы бубен і зазірнуўшы пад яго. Шончур з пагардай штурхнуў духа нагой і затым пачаў таптаць яго; праз некаторы час шаман паднёс злога духу да рота, аблізнуў яго і ахвотна з'еў, прамаўляючы:
- Я з'еў цябе, з'еў твае лёгкія і печань! Маю чырвоную кроў лізаць табе не дам!
Такім чынам, перамога ў драматычнай барацьбе была здабыта, злы дух зрынуты.
...Шаман паведаміў аб сваім вяртанні з падарожжаў. Зрабіўшы некалькі крокаў па юрце, Шончур у глыбокай знямозе цяжка апусціўся на падлогу і толькі праз некалькі хвілін расплюшчыў вочы. Мы зноў убачылі перад сабой старога, згорбленага і вельмі стомленага чалавека.
І хаця ўжо было далёка за поўнач, мы не спяшаліся сыходзіць. Не верылася, што яшчэ зусім нядаўна мы ехалі ў машыне па залітых сонцам вуліцах сталіцы Тувы з яе інстытутамі, школамі, кнігарнямі і заводамі, глядзелі ў сучасным кінатэатры фільм аб засваенні космасу. Але і новая Тува, і старажытны шаман былі рэальнасцю, і менавіта гэтая рэальнасць прымушала нас асабліва востра адчуць, як далёка ступіла маладая рэспубліка за кароткі тэрмін, які прайшоў з 1944 г., калі яна ўвайшла ў склад Расіі. Бо ўсяго за 13 гадоў да гэтага ў Туве быў праведзены перапіс насельніцтва, які ўсталяваў, што звыш 90% тувінцаў непісьменныя, што ў рэспубліцы 725 шаманаў, г.зн. больш чым па адным шамане на кожныя 100 тувінцаў, у тым ліку дзяцей.
Развітанне назаўжды
На наступны дзень я зноў на лодцы Алдын-оала прыплыў да Шончура. І на гэты раз доўга з ім гутарыў, задаючы розныя пытанні аб шаманстве. Ён не толькі ахвотна і поўна, наколькі мог, адказваў на мае пытанні, але і сам шмат пытаўся пра розныя рэчы - пра самалёты, якія бачыў над Тэрэ-Холем, пра фотаапарат, якім я здымаў, пра многае іншае. Я папрасіў старога яшчэ раз надзець сваё шаманскае ўбор і на лужку перад юртай сфатаграфаваўся з ім, яго жонкай і Алдын-оолом на памяць.
Развітваючыся са мной, ён нечакана прызнаўся:
- Мне ўжо цяжка быць вялікім шаманам, якім быў раней. Стары стаў, хварэю. Жыццё змянілася. Не магу, як раней, дужацца са злымі духамі. Перасялюся да сына ў пасёлак Кунгуртуг. Назаўжды развітаюся з духамі.
Праз тыдзень я зноў прыехаў наведаць Шончура, прывёз падарункі. І тут адбылося нечаканае. Успамінаючы яго словы, я вельмі нерашуча спытаў старога, ці не пагодзіцца ён прадаць сваё шаманскае прыладдзе музею. Звыш усіх маіх чаканняў... ён даў згоду. Не гандлюючыся, ён тут жа частку прылад прадаў, а частку падарыў мне (я перадаў іх у Тувінскі музей, дзе яны захоўваюцца і дагэтуль). Мы цёпла развіталіся з Шончурам, і ён запрасіў мяне зноў прыехаць да яго ў госці.
Я вельмi спадзяваўся пабываць тут яшчэ раз. Але я не думаў тады, што гэта было развітанне назаўжды. Праз некалькі гадоў я зноў прыехаў у пасёлак Кунгуртуг, але даведаўся, што Шончур нядаўна памёр. Даведаўся я і тое, што воляю лёсу камланне, у якім мы ўдзельнічалі, аказалася апошнім у жыцці вялікага шамана.
Home | Articles
January 19, 2025 19:14:46 +0200 GMT
0.010 sec.
