Jach’a Chaman ukar visitt’aña

Jan suyt’at yatiyäwinak
1963 maran verano phaxsinxa, wasitatwa, jan suyt’ata ukat jan amuyt’asis jach’a chamán tuvano Soyan Shonchur jupan thakipar jaquntawayta. Nayrïr kutiw sutip ist’awayta, 1951 maran Todzha markar mä expedición ukan Kochagi uka markankir guia ukan ist’ata, jupax mä ulug-kham (“jach’a chamán”) Shonchur-kham ukakiw Tuva markan uñt’ata sasaw säna (jamón uka arux “chamán sañ muni ”) , ukampis Kochagax janiw kawkhans jikxatasi ukx yatkänti.
Qhipharux jan amuyt’kay Shonchur-jam ukamp tantachasiñ thaqhaskakiyätwa, patak patak kilómetros ukch’a taiga uksan caballos ukat ciervos ukanakamp sarawayta, ukampis ukatx jupax janiw jikisiñ munkänti.
Nayax 1940 mara tukuyanw chamanismo tuqit yatxatañ qalltawayta, jawir thiyan Kets ukar sarañax utjkän uka pachana. Qala Tunguska satawa. Uka pachanx walja nayrir chamanes ukanakamp aruskipt’awayta, ukampis, sañjamawa, janipuniw activo chamanes ukanakamp jikiskti, juk’ampis khitinakatix “jach’a” ukham uñt’atäpkän ukanakax locales ukanakanx, Kets ukanakan jan ukax tuvans ukanakan. Jilapart chamanes ukanakax Tuva markanx 1930 mara chikatankamaw utjäna. lurawinakap jaytawayapxi, mayninakax taiga ukan imantasipxäna, jan uñt’at jaqinakamp taqi kunan tantachasiñat jithiqtapxäna. Ukat nayax wakicht’ataw Semyon Gudzenko wali uñt’at poeta jupan arunakaparjama, jupax aka maranakanx Tuva markaruw saratayna:
Ukhama, ukat nayax janiw uka q’uchu ist’kti, .
Janiw nina jak’an thuqt’añ uñjkti.
Inamaya ist’asir ciervo naya
Pusi uruw taiga sat cheqan autot sarapjjäna.
Ukampis ukhamakipans lurasiwayi - aka jan suyt’at tantachäwix pachan cruce ukan jaktayat, ukampis mistuñ primitivo Tuva ukamp. Julio phaxsin wali juntʼu jaypʼünwa. Ukatxa, Tere-Khol qutan islankir Por-Bazhyn sat fortaleza arqueología tuqit yatxattʼatanakaruw pʼiqtʼta, uka markax Tuva markat inti jalsu toqenkiwa, Mongolia markan fronterapankiwa. Uka tiemponjja, Tere-Kholsky sat distritojj inas Todzha markar uñtasit jan jakʼachasiñatakïchïna ukat oqaranakjamarakchïna. Ukar puriñax taiga thakhinak tuqiw caballot sarañax utjäna, jan ukax avión ukamp puriñjamarakïnwa - uka pachax janiw mä autos uka chiqanakar puriñjamäkänti. Uka cheqanakanjja, jukʼa jaqenakakiw utjäna. Kungurtug jisk’a ayllun anqanx qutat 10 km ukch’a jayankañan jikxatasi, awisax sapak yurtes ukat challwa katurinakan ukhamarak uywa katurinakan carpa puntadas ukanakaw utjäna.
Uka qutax virgen taiga ukat pantano ukanakamp muyuntatänwa, ukat jaya chiqanx Khan-Taiga jach’a ch’uqi ch’uqi qullunakaw uñjasirïna. Uka islajj tiempon jan waltʼayatänwa, ukampis nayra fortalezajj wali jachʼa perqanakaw utjäna. 1963 maran julio phaxsin mä jallupachan jayp’upanx jiwasax, uraq allsuñan chikancht’asirinakaw nina jak’an tantachasipxta, uka urux kunjams irnaqañax nayrar sartaski uka tuqitw aruskipt’apxta. Uka jayp’ux machaq uñt’at masijax nayra chawlla katuri Soyan Aldyn-ool satänwa, jupax nina jak’an qunt’asisaw mä barcon chawllanak apanipxitu. Jupax jan jank’akiw nanakamp aruskipt’äna, mä jach’a tuvan tubo qhant’ayasa. Jupax allsuñanakx walpun munäna, yaqhip jikxatatanakap uñakipäna, ukatx mä wali suma leyenda quta ukat fortaleza ukan uñstatapat yatiyäna (ullart’irix Por-Bazhyn fortaleza ukat akham leyenda uñt’ani).
Chawlla katuriruxa kawkitsa ist’pacha sasaw jiskt’ta. “Aka Shonchur-ham ukan” sasaw jaysäwix jutäna. Chawlla katurixa quta alay tuqina quta thiya tuqiru uñacht’ayasaxa saskakiwa: “Jichhaxa, taiga jaytawayi, jichhaxa akan jakasi: yurtapaxa janiwa jayankkiti”. Uñakipirix jank’akiw amuyt’aspa, kunjams uka jan suyt’at yatiyäwix nayatakix wali askiwa ukat kusisitarakïnwa. Ukhamatwa Shonchur-kham sat chachajj Aldyn-ool sat chachan jilïr primopäna. Tuvan arunx Aky ukax awki tuqit jilïr wila masi sañ muni. Aka sutix awki tiyu ukhamarak jilïr jilanaka, primonakas satawa.
Shonchur ukar uñjañ munatax yatxatasaxa, Aldyn-ool jilatajampiw parltʼañ munäna, ukat nanakamp jikisiñatakis amuytʼayaraktwa. Chiqansa, mä qhawqha urunak qhipatxa, yurt ukar visittʼañatakis chaman sat jaqin jawilltʼäwip apanitayna. Aldyn-ool kullakajj nanakamp chik sarañwa arsuwayi. Janiw jiskt’awinakar jaysäwinak jikxatañ munañakix chuym ch’allxtayituti, ukax chamanismo tuvano ukar juk’amp sum uñt’ayañatakiw yanapt’itu, uka pachax janiw jichhakamax yatxatatäkänti, jan ukasti, mä chaman siberiano jupan color fotonakap jupamp chika fotonak apsuñax juk’akiw utjawayi atributos ukax nayrïr kutiw uñt’ayasi. Uka ritual ukax película de colores ukan grabañatak suyt’äwis utjarakïnwa, kunatix Moscú markankir Yu. N. Aldokhin camarógrafo ukaw uka pachanx campamento ukankäna, jupax jiwasan allsutanakas filmañatak jutäna.
Arumanthi ritual
Mä invitación katoqasajj qhepürojj Shonchur sat chamán sat chacharuw visittʼir sarapjjta. Aldyn-ool sat jiskʼa chawlla katur barconjja, alay toqenkir qotaruw jukʼat jukʼat saräna, kawkhantï chaman sat chachajj suyapjjetäna, ukanjja phesqa jaqenakaw utjäna. Nayat sipansa, chaman jilapa, camarógrafo Yuri Aldokhin ukat expedición ukankirinaka (mä wayna etnógrafa tuvana Svetlana Mongush ukat mä arqueólogo tuvano M. Mannai-ool) ukanakaw utjäna. Botejajj cañas sat jachʼa chʼojjña chʼojjñanakaruw tʼaqanuqäna, ukat qota lakankir qʼoma laqʼaruw imtʼasïna. Mä jiskʼa chʼojjña chʼojjña chʼojjña chʼojjña chʼojjña cheqaruw puripjjta, ukaruw qollunkir jachʼa taiga sat chʼojjñanakajj jakʼachasïna.
Niya chika taypinxa, mä yurt fieltro, tiempompi ch’amakt’ayata, sapakiw sayt’atäskäna. Mä jach’a, jisk’a chuyman jaqixa, walja maranaka llakt’ata, juk’ata juk’ata mistuwayxäna. Ukax Shonchur chamán satänwa, jupax tradicional tuvano isimp isthapt’atawa; suma chuymampi aruntt’asax taqiniruw yurt ukar jawst’äna.
Uka utajj nina naktäwin ninamp qhantʼatäjjänwa. Isisitapajj janiw sumäkänti. Mantaña punku uñkatasinxa, wali jach’añchat chiqanwa sayt’atäskäna, mä rejilla pirqar ch’allt’ata, mä jach’a muruq’u pandereta; uka jak’anx pirqax jisk’a idolonakaw warkt’ata, ch’uxña isimp isthapt’ata: ajayunakatakix receptáculos - patrones del chamán. Perlas ukham nayranakapajj chʼamakanwa jan sum qhantʼäna.
Shonchur jupax jupan jak’apan qunt’ayapxitu ukat tuvan salt té ukamp manq’ayapxitu. Parlañ qalltapjjta. Kuntï uka islan lurapkta ukanak yatiyarakta. Shonchur jupax taqi chuymaw muspharäna, kunatix uraqi capa manqhanx mä jach’a palacio ukaw waranq jila maranak nayrax luratäna. Jukʼat jukʼatwa jupamp katoqtʼasir warmipampi parltʼasipkta ukajj Shonchur chachan jupat parlir sarnaqäwipar tukuwayjjäna.
- ¿Kunjamatsa jumaxa chaman tukuwayta? - Qhiparuxa mä jiskt’awi jiskt’ta, ukaxa wali askiwa.
- ¿Kunjamatsa chaman tukuwaytxa? - Shonchur-kham jupax jiskt’äw wasitat arsu ukat nayra tuvan pipa qhant’ayaskaki, jaya pachaw amukt’i, nina naktäwin thuqt’ir qhananakaparuw uñch’ukiski. Ukatxa juk’at juk’at sarnaqäwip qalltaraki.
Inti jalsu Sayan qullunakan yuritayna. Tatajajj nayra tuvano familiat jutirïnwa, jupajj Soya markankirïnwa. Jupax taqi tuvan wawanakar uñtataw jilsuwayi: anatiri, awkipar yanapt’iri ukat jupamp chikaw uywa katuñar sararaki. Kunapachatï 14 maranïkäna ukhajja, jan amuyañjam mä usumpiw usuntäna. Jan wali samkanak uñjañ qalltäna. Mä juk’a pachatxa, awki taykapan carpapat t’ijtxatayna, sapakiw taiga ukan jaya pacha sarnaqäna, niyas janiw kuns manq’känti. Qhawqha urunakas taiga taypin sarnaqkayäta uk janiw amtaskti, walja kutiw jan amuytʼasirïkti.
Qhiparusti, wila masinakapax wali ch’amamp jikxatapxäna, ukat q’al qarjataw, q’añut isimp isthapt’ataw kutt’ayapxäna. Jan amuyt'asiñapatak suyt'asax mä "jach'a" chaman jupar visitt'ir jawillt'atänwa: ukax costumbre ukhamawa.
Chaman jupax arum paqaraw Shonchur jak’an kamla lurasax armt’asis ikiskäna. Kunawsatix qhant’añ qalltäna ukhax jawillt’at chaman jupax ukankirinakarux kunats uka usux utji ukx yatiyäna: mä jaya jiwat chaman ajayupax Soyan familiat nayra achachilapawa, Shonchur markaruw sarxatayna. Ukhamasti, wila masinakax usutarux waliptañ munapxchi ukhaxa, chaman tukupxpan. Shonchur jupax janiw uk munkänti, axsarasïnwa ukat walja urunakaw qhanpach jan munkänti. Ukampis nayra chaman arunakapax familiaranakatakix kamachipunïnwa. Jupanakax waynarux chamán ukar tukuñapatakiw amuyt’ayapxäna, jupanakax tantachasisaw (mä reliquia nayra saräwinakat tribales) Shonchur ukatakix accesorios chamánicos ukanakaw wakicht’apxäna: mä pandereta (dungur), mä jawq’ir (orba), mä p’iqinchäwi, mä jisk’a ukampis jach’a caftan (terig), especial wutanaka.
Ukatx taqpach familiankirinakax uka jak’an jakasirinakax wasitat tantachasipxäna ukat mä jach’a jach’a phunchhäw lurapxäna, uka pachanx jawillt’at chamán, Shonchur ukat jak’a wila masinakapan uñjkata, kamlal pandereta “jaktayañataki”, ukatx taqpach wila masinakax turno lurapxäna mä mazompi jawq’jaña. Shonchur jupa pachpaw qhip qhipa panderar jawq’jatayna. Uka ceremonia tukuyatatxa, panderetapax “jakt’awayiwa” ukat uka pachatpachaw mä “caballo” ukhamaw chaman ukan ajayunakan akapachan sarnaqatapata. Uka pachanx mazox mä chivoruw tukuwayxäna, ukampiw chamán ukax “caballo” ukar irpäna. Shonchur chachan chamanjam irnaqañ qalltatapatxa, usupax chhaqtxañ qalltäna.
Jupax jaqunukuwayi, kamlaya, jaqinakata ukhamarak uywanakat jan wali ajayunaka (aza) - usunak utjayiri. Jan wali ajayunakampiw jan jaytjasis nuwasiñapäna. Uka ch’axwawinx suma chuyman yanapiri ajayunakaw (eeren) yanapt’ata. Altu Uraqinxa, Shonchur ukarjamaxa, ch’amani Khan Kurbustu apnaqi, Chika Uraqinxa, ajayunakata sipansa, jaqinakaxa jakasipxaraki, ukatxa Uraqpachanxa, wila masi Erlik, taqi jan wali ch’amanakan apnaqiripaxa, apnaqi...
Shonchur jupax sarnaqäwip tukuyxäna ukhax accesorios chamánicas uñacht’ayañapatakiw mayiwayta. Ritual pʼeqe uchasiñajj mä qarwa vendampi luratänwa, uka vendajj wila telampiw kʼachachatäna. Mä jachʼa fila águila plumanakaw alajjpachat chintʼatäna, ukajj indio pʼeqtʼir pʼeqen pʼeqepar uñtasitänwa. Jaya qara trenzanaka, telampi ch’ukuta, alaya tuqita sawuta. Vendaje ukanx jaqin ajanupan uñnaqapax condicional ukampis wali expresivamente bordatawa: nayranaka, nayra, laka, jinchu. Chaman caftan ukax mä ciervo ukan ñik’utapat sawutawa, manqhanx p’iqiw utji, mangas ukat collar ukax wila tela ukamp k’achacht’atawa. Caftan sat cheqanjja, jaqen esqueletopan amparanakapan chʼakhanakapajj ciervo ñikʼutampiw bordatäpjje, ukat amparanakaparuw águila pʼeqenak sawtʼasipjje. Ukat caftan ukarux hierrot lurat arco ukat llätunk flechanak sawutarakïnwa, uka flechanakax jan wali ajayunakat jarkʼaqasiñapänwa. Ardillas, kolonka, patos - receptáculos de espíritus - chaman yanapirinakapa, ukhamaraki jist’arat wila lakani katarinakan uñnaqanakapaw sawuta.
Uka panderex mä lawat lurat llantat luratänwa, mä ladopanjja ciervo ñikʼutampiw chʼoqantatäjjäna. Ukanx llätunk warawaranakaw utji, mä ciervo ukat pä coníferas quqanakaw ocre naranja ukamp pintat utji. Pandereta ukan esquemático dibujopax wali muspharkañaw qalanakan nayra dibujonakapat amtayistu, uka dibujonakax jiwasan pachas qalltatpachaw utjäna.
Jaypʼujj purinjjänwa. Kunapachatï yurt mantañawjan qʼara chʼakhanakapajj thaya thaytʼan mä jukʼa jistʼarasïna ukhajja, qota patjjan mä jiskʼa carmesí inti jalanta uñjapjjerïta, jaya cheqanjja, qollunakajj chʼiyar chʼiyar chʼiyar chʼakhanakaw utjäna. Shonchur jupax waña ramanak ninar jaquntäna - ukax wali qhanaw nakhantäna. Uka utan rejilla pirqanakapan nina lawranakaw thuqtʼasïna.
Chamanes jupanakax ch’amakt’at qhipatwa ritualanak lurapxi. Shonchur-an iyaw satapat janiw sinti yatiskti, ukhamakipans jiwasatakix q’uchuñapatakiw mayiwayta, irnaqawisan suma sartañapataki. “Qhipa qhipa urunakanx chhuxriñchjataw jikxatasiyäta, ukat ukax irnaqañ jark’iwa, kunatix taqi pachaw kawkhantix irnaqapkta uka uraqiruw qunt’asiñaja. ¿Qullapxitasmati? - Nayax Shonchur tuqir kutt’awaytwa. Mä juk’a pächasisax iyaw sasaw säna, ukampis inti jalantkama ukat q’al ch’amakt’añkamaw suyt’añasawa sasaw säna.
Janïr ukax utjkän ukhax rituales chamanistas ukanakat ist’awayta, ukax taqi kasta muspharkañ sarnaqäwinakampiw phuqhantat nayra jaqinakan Yenisei taiga, Podkamennaya Tunguska uksan, estepas mongol uksan. Nayra patak maranakan sarnaqir jaqinakan qhanañchäwinakap liyt’awayta, ukax amuyunakaruw kusisiyäna, ukampis janipuniw chaman ritual ukarux taqi nayra yänakapampix nayranakajampi uñjkti.
Kunawsatix qhipharux ch’amakt’awayxän ukat arumanthi warawaranakax yurt ukan chhullunkha p’iyapar uñch’ukipxäna, Shonchur jupax religioso isimp isthapt’asiñ qalltäna: p’iqinchäwi, zapatos, mä jach’a ritual caftan. Yaqhep yänakajj warmiparu ukat jilapar uchasiñatak yanaptʼäna. Traje ukat pandereta ukax jilïr jaqitakix wali jach’apuniw sasaw amuyasïna, ukatx jan munkasax pächasiñaw utjawayi, Shonchur ukax uka isimp isthapt’ataw sarnaqaspa.
Shonchur jupax qarjataw nina tuqir mä thakhi saräna, waña ramanak jaquntäna, nina patxaruw qunt’asïna, amparanakapan pandereta apt’ata. Panderetax juk’amp sum ist’asiñapatakiw wañt’ayäna.
Walja jaqinakaw nina jak’an qunt’atäsipkäna. Muspharkañ jach’a ch’amakanakaw jaqinakat jaquqanïna. Uka maquina de tiempo ukax patak patak maranakan jan amuyt’kay jayaruw irpapxirïkaspas ukhamaw amuyasïna, uka jaya pacharuw irpapxitu, kunawsatix akanx Asia tuqinx nayra tribunakax húncos uraqpachan jakasipxirïna, ceremonianak lurapxi, santuarionakanx chamanes ukanakan chikanchasiwipampix nina qhanan .
Pandereta wañt’ayatapat uñjasaxa, Shonchur jupax munasiñampiw “caballo” pandereta ukar kutt’äna, ukat caballox jaya thakhi saräwitak wakicht’atäpachati sasaw jiskt’äna. Ukatxa wali munasiñampiwa mä jakirjama ch’allt’äna, ukatxa uñjäna, q’arampi, lechempi ch’allt’asa. Jichhax “caballo” panderax manq’antatawa - qalltasmawa. Pandereta katxarusaxa, chamanxa wali ch’amampiwa pamparu qunt’asïna, nayranakapa jist’arasïna ukatxa ninaru qhipäxaru kutt’asaxa, juk’ata juk’ata q’ucht’añ qalltäna, yanapiri ajayunakaru jawsasa.
Grabadora jistʼarapjjta ukat panderar qʼochun arunakapa ukat thuqtʼäwinakap grabañ qalltapjjta, ukajj janiw sinti utjkänti, qalltanjja amukiw istʼasïna, ukampis jukʼat jukʼatwa jukʼamp jachʼat istʼasïna. Operador Yu.N. Aldokhin, yurt pirqa jak’an qunt’atäskäna, jupax niyaw filmación luraskäna.
K’achat k’achat arup jach’ar aptasax chaman jupax yanapiri ajayunakap - uywanaka, jamach’inaka: mä cuervo, mä halcón, pato, challwa, katari, mä ch’aman qullu cabrito, juk’ampinaka, jach’añchäna, jupanakan suma sarnaqawinakap q’ucht’asa, kuntix uka pachanx lurapkän uk yatiyasa . Aka chiqanx jamach’inakat akham q’ucht’äna: “Kunayman saminakan llätunk jamach’inakaw Todzha quta muytasin t’ijtapxi. Jupanakax t’ijtapxi, jupanakax uñch’ukipxi ... ". Jan suytʼataw jankʼaki ukat jankʼakiw sartasïna, ukat mä jamachʼin tʼijtʼirjamaw yurt sat cheqan walja thaknam saräna. Jupajj mä jamachʼirjamaw wasitat jaqëjjäna ukat jukʼat jukʼatwa amparanakap chʼiyar chʼiyar uñtat tʼijtäna, ukat kuns thaqkaspa ukhamwa jaqoqtasïna. Ukat jankʼakiw walja kuti mä cuervo ukham jachʼat arnaqasïna. Arunakapatxa maynix amuyaspawa, jupax Alto Mundo uksaruw t’ijtaskakïna.
Panderetan thuqtʼäwinakapajj chhaqtawayjjänwa jan ukajj jachʼatwa istʼasïna ukat ritmoparjamaw istʼasïna, ukajj mä caballo tʼijuñat amtayistu. Awisax "wali ch'ullqhi, jan walt'ayat ch'axwawinakar uñtataw uñjasipxäna, ukampirus wasitatw juk'akiw ist'asipxäna. Chaman arupax thakin uñt'at jan wali ajayunakampiw aruskipt'askäna, taqi uka pachaw ist'apxta. Qalltanx respetompiw jupanakamp aruskipt'äna". .
- Walikiwa, ¡jutam!
Nayax jumamp chikaw sarnaqä.
Amuyt'apxam - ¡Nayan hierrot lurat flechaw utjitu!
¡Kunsa nayar lurapjjäta, amuytʼapjjam!
Pulmonanakamat amuyt’añäni, chuyma
¡Jakäwimatxa!
Jumatix chachästa ukhaxa, atipt'añamawa
¡Atipjäta ukhajja, jiwarakïtawa!
Janitï ajjsarayasksta ukhajja, ¡jutam!
Nayax ch’amanïtwa, ch’amanïtwa.
¿Jumanakajj ukanak utjtamti?
Uñt'asipxañäni - kunatix chachanakätanwa - .
¡Khitis jukʼamp chʼamanïpacha uk yatjjatañäni!
¡Uñjapxätawa, janiw kayunakam manqhankxäti!
Jan wali ajayunakaxa, kunjamtï uñjktanxa, chaman amuyupanx jiwañaruw puripxi, jupanakax pulmonanakani ukat chuymanïpxiwa. Jupanakax jiwayatäspawa, atipt’atäspawa, axsarayatäspawa, chaman munañap phuqhañatakiw wayt’ataspa.
Mä akatjamatwa chaman chachajj amuktʼäna ukat mä akatjamat jaltawayjjäna. Niya thuqt’äwinx walja kust’awinak luratayna, llamp’u chuymanïtapampi ukat qhispiyasiñapampix wal muspharayitu (juparux traje uchaskäna ukhax kuynt’añax ch’amapunïnwa ukx sum amtasiyäta). Ajjsarañjam saytʼatäsajj mä jiskʼa chʼamampiw panderar jawqʼjañ qalltäna. Nayranakapaxa wali jist’antatänwa (ukax nayrïr kutiw marcos de películas uñch’ukipkta ukhax utt’ayawaytanwa - nayrir etnógrafos ukanakax janiw chamanes ukanakamp ukham qillqt’apkänti). Jachatanakapat, sarnaqatapata, ajanupan uñnaqapatjja, Shonchur chachajj wali kusisitaw jikjjatasïna, ukajj wali qhanaw amuyasïna. Janiw uka arunak qʼochu qʼochun arupamp arsjjänti, kunjamtï qalltan arskäna ukhama, jan ukasti mä akatjamatwa jachʼat arnaqasïna. Jichhax jupax frenéticamente uñacht’ayiw mä qhuru ch’axwawi jan wali ch’amanakampi, mä jan wali ajayumpi - nayra insidioso uñisiripampi. Jiwañampïskir ninan jan ch’amani qhanapan wila ch’uxña, chaman arrugas, jisk’a ajanupax, ch’uñu gotanakampi ch’allt’ata, wali ch’amakt’at, jist’antat nayranakapampi, wasitat axsarkañ uñnaqap uñacht’ayäna. Mä escudo ukham panderampi ch’uqt’asisax jasakiw t’ijtäna ukat yurt muytasinx jaltawayxäna, mä jan wali ajayuruw arknaqäna, jan nayranakap jist’arasa, ukampis muspharkañawa, janiw khitirus ukankir jaqirux ch’allt’känti.
Chamán chachan amuktʼat arnaqasitapatjja, ajayujj nuwasiñat jitheqtatap amuyasïna: umaruw jaltasin chawllaruw tukuwayjjäna, jan ukajj jamachʼir tukusajj qinayanak taypin imantasïna. Chamán chachajj yanapiri ajayunakaparuw jachʼat jawsäna, jupamp chika uñisirir arknaqapjjañapataki. Jupa pachpaw, sapaki, Shonchur chachan arunakaparjam uñjasa, kunapachatï panderar jawq’jatanakax juk’amp juk’ampiruw purintäna, ukax janiw jan wali ajayurux atipt’kaspati. Ukampis uka qhepatjja, yanapiri ajayunakatwa yanaptʼajj purinïna. Panderetax mä jach’a ch’axwawiw utjäna - ukax chaman ukawa, jupax jan wali ajayurux hierrot lurat wali ch’ullqhi flechampiw ch’axwantäna. Uka ch’axwawix janiw sinti suma amtatakänti: ajayux usuchjataw uñjasiwayi ukat jaltxarakïnwa. Chaman chachajj jupar arknaqasaw jankʼak saräna. Ukampis ajayux taqe kunanwa didged. Chaman jupax jank’akiw, wali yatiñani ukat jan suyt’ataw akatjamat sarnaqäna. Jupax jaltawayxänwa ukat qhiparusti uñisirinakaruw atipjäna. Chʼaxwañaw qalltäna. Uñisirinakax liwxatasinx yurt pamparuw liwxatapxäna. Chamán chachajj panderetampiw uka jan wali ajayurojj wali chʼamampi chʼalljjtayäna. Jupax panderen chhuxriñchjatanakapat amuytʼasax qhispiñ yantʼäna, ukampis janiw atipkänti. Qhiparusti, ajayux, amuyataxa, jan ch’amanïxänwa; chaman ukax pandereta apthapisin manqhan uñch’ukisaw ukat iyaw satayna. Shonchur jupax jisk’achataw uka ajayurux kayupampix ch’allt’äna ukat ukat takt’añ qalltäna; mä juk’a pachatxa, chamanxa uka ñanqha ajayu lakaparu puriyatayna, ch’allt’atayna ukatxa munañapampiwa manq’atayna, akham sasa:
- ¡Nayaw jumar manq’anta, pulmonamsa, jiphillamsa manq’anta! !
Ukhama, jach’a ch’axwäwin atipt’añax atipt’asiwayi, ñanqha ajayux atipt’asiwayi.
...Chaman jupax sarnaqañat kutt’aniñap yatiyäna. Yurt sat cheqan mä qhawqha thaknam sarasajja, Shonchur chachajj wali qarjataw pampar wal chhaqtjjäna, ukat mä qhawqha minutonakatjja nayranakap jistʼararakïna. Nayraqatax wasitat mä chuyman, qunqurt’at ukat wali qarjata jaqir uñjapxta.
Ukat chika aruma qhepat walikïskchïnsa, janiw jankʼak sarjjapkti. Jichhakiw mä autot institutos, escuelas, libros ukat fabricas ukanakamp intimp ch’amakt’at callinakan Tova markan institutos, escuelas, libronak aljir utanaka ukat fabricanaka, mä película espacial ukan yatxatañ tuqit mä moderno cine ukan uñch’ukisipkayäta, ukax ch’amakiwa. Ukampis machaq Tuva ukat nayra chaman ukanakax chiqäpxänwa, ukat uka chiqpach uñacht’äwiw juk’amp amuyt’ayapxitu, kunjams uka república waynax 1944 maratpach mä juk’a pachanx puriwayi, kunawsatix Rusia markar tukuwayki ukhaxa. Taqi kunat sipansa, 13 marakiw ukat nayrax mä censo Tuva markanx lurasiwayi, ukax jikxatasiwayi 90% jila tuvanos ukanakax jan qillqt’ataw jikxatasipxi, 725 chamanes ukanakaw república uksanx utji, i.e. sapa 100 tuvanos ukanakat mä chaman jila, wawanakas ukhamaraki.
Wiñayataki aruntt’asipxam
Qhepürojj wasitatwa Aldyn-oola sat barcot Shonchur markar sarjjayäta. Ukat aka kutix jupampiw jaya pachaw aruskipt’awayta, kunayman jiskt’äwinakampiw chamanismo tuqit jiskt’asiwayta. Jupax janiw munañapaki ukat taqpach jiskt’awinakajarux kunjamtix lurañjamäki ukhamarjam jayskänti, jan ukasti jupa pachpaw kunayman tuqinakat wal jiskt’äna - Tere-Khol ukan uñjat avionanakatxa, cámara ukar uñt’ayawaykta ukat walja yaqha tuqinakat. Nayax uka jilïr jaqirux wasitat chaman isimp isthapt’asiñapatakiw mayiwayta ukat yurt nayraqatan césped ukanx jupampiw mä jamuq apsuwaytxa, warmipampi ukat Aldyn-ool ukamp mä amtañjama.
Nayat despedida sasinjja, jan suytʼataw akham säna:
- Nayatakixa wali ch’amawa jach’a chamanjama, nayraxa ukhama. Nayax chuymanïxtwa, usutäxtwa. Jakañax mayjt’awayiwa. Janiw nayrjax jan wali ajayunakampi nuwasiñ puedkti. Kungurtug ayllun wawajaruw sarxä. Nayax ajayunakat wiñayatakiw despedida.
Mä semana qhepatjja, Shonchur markar visittʼiriw kuttʼanjjayäta ukat regalonak apaniyäta. Ukat uka qhepatjja, jan suytʼataw pasäna. Arunakap amtasisax wali pächasisaw uka jilïr jaqirux jiskt’ta, jumax iyaw sasmawa accesorios chamánicas ukanakap museo ukar aljañataki. Taqi suyt’awinakajat sipansa... jupax iyaw sataynawa. Jan negociasisax jank’akiw mä qawqha accesorios ukanakax aljasi, ukatx mä qawqhanak churitu (Museo Tuva ukar churawayta, jichhürkamaw ukan imatäski). Shonchur jilatatjja wali munasiñampiw despedidasipjjayäta, jupajj wasitat visittʼañajatakiw invittʼitäna.
Chiqpachansa, wasitat aka chiqar visittʼañ suyayäta. Ukampis ukapachax janiw wiñayatak despedidakïkaspas ukham amuyirïkti. Mä qawqha maranak qhepatjja, wasitatwa Kungurtug sat jiskʼa markar puriyäta, ukampis Shonchur chachajj jichhakiw jiwjjäna sasaw yatjjayäta. Ukatxa, destino munataparjamaxa, kuna ritualantï chikañchapkta ukax jachʼa chamán jaqin jakäwipan qhipa luräwiparuw tukuwayi sasaw yatiqarakta.

Jach’a Chaman ukar visitt’aña
Jach’a Chaman ukar visitt’aña
Jach’a Chaman ukar visitt’aña
Jach’a Chaman ukar visitt’aña Jach’a Chaman ukar visitt’aña Jach’a Chaman ukar visitt’aña



Home | Articles

January 19, 2025 19:03:04 +0200 GMT
0.005 sec.

Free Web Hosting