Khakaw ka diɲɛ ja laadalata la, yɔrɔ nafama dɔ tun bɛ jinɛw ni alaɲɛsiranbagaw ka miiriyaw fɛ, minnu jiralen bɛ muso ja la. O hakiliw tun bɛ se ka kɛ sigida la Sanfɛ, cɛmancɛ ani duguma diɲɛ fila bɛɛ la. Den sɔrɔli ni den sɔrɔli ala Ymai (Umai) tun sigilen bɛ sankolola yɔrɔw la. "Tile" diɲɛ kɔnɔ, kuluw, taiga, bajiw, kɔw ani tasuma "matigiw" tun ye hakiliw ye, tuma caman na, u tun bɛ jira iko musow. Erlik Khan sirannin denmusow tun bɛ dugukolo jukɔrɔ.
An bɛna an sinsin hakili kan - jiko fɛntigi.
Ka kɛɲɛ ni Khakaw ka laadala hakilinaw ye, Sug eezi tun bɛ se ka bɔ mɔgɔw la cogo caman na, nka a ka c’a la, a tun bɛ se ka kɛ hadamaden cogoya ye. An ka kunnafonidilaw ko : « Sug eezi ye muso cɛɲi ye, a kunsigi ye bulama ye, a ɲɛw ye bulama ye. Ni i ye baji tigɛ, i ka kan ka jitigiba bonya tuma bɛɛ” [FMA, shaman Chankova Ksenia].
“Sug eezi ye muso farilankolon ye, a kunsigi bilennen don ani a ɲɛda bɛ kɛ ni wuluwuluw ye. A bɛ jigin i n’a fɔ jɛgɛ, a bɛ se ka bɔ kɛnɛ kan ka sɔgɔsɔgɔ” [FMA, Borgoyakova A.N.].
A ka kan k’a fɔ ko hakilina minnu bɛ Sug eezi muso cogoya kan, olu ye fɛn kɔrɔw ye Sibiri Saheli jamanaw fɛ. O la, misali la, Worodugu Altakaw (Chelkans) ko: “Sug eezi ka kan ka furakɛ tuma bɛɛ. A yecogo la, jitigi ye muso ye min kunsigi ye bulama ye. A bɛ sigi fara dɔ kan k’a kunsigi janw sɔgɔ ni sɔgɔsɔgɔninjɛ ye. Sug eezi bɛ ye tuma dɔw la i n’a fɔ furuɲɔgɔnma. Cɛ fana ye blonde ye. Denmisɛnw b'u fɛ. Ni Sug eezi ye mɔgɔ o mɔgɔ kɔlɔsi, o tuma na, aw bɛ pan ji la o yɔrɔnin bɛɛ, a tɛ ban. Bɛɛ t’u ye. Cɛkɔrɔba minnu si mɛnna, olu y’u ye Ayuk kɔfɛ. Khara sug ye jibolisira ye, a ka kan ka bonya. Jiri min bɛ falen a kɛrɛfɛ, u bɛ horboch - bandi siri ka warijɛ ni dumuni fili. Ni mɔgɔ dɔ ye warijɛw ta, jitigi bɛna a faga” [FMA, Tazrocheva S.S.].
Jitigi n'a matigi fɛ, Khakasw ye foroba sarakaw labɛn - Sug tayyg, wa u ka kɛwalew kɛcogo caya tun bɛ bɔ "jɛɲɔgɔnya" sugu min bɛ yiriwa mɔgɔw ni baji cɛ. Saraka minnu bɛ kɛ ji jatigi ye, olu tun bɛ labɛn kaban [Traditional outlook, 1988, p. 89]. N.F. Katanov y’a sɛbɛn o ko la ko: “U bɛ ji hakili deli nin kun in de kama: an bɛ delili kɛ, k’a ka ji tanu ani k’a ɲini (a fɛ) a ka forow kɛ koɲuman. U bɛ delili Kɛ a la a sàn 10 ni 7 la siɲɛ kelen ni mɔgɔ Dònna ji la (u bɛ delili Kɛ walasa) ji hakili kana forow tiɲɛ wa a tɛ tugu mɔgɔ wɛrɛw kɔ (n'a Bɔra ji la). Saraka bɛ kɛ a ye birisi dɔ ɲɛfɛ, min bɛ bila baji da la. Bandi finmanw ni buluw sirilen bɛ nin birisi in na; Ribɔnw bɛ na ni u ye yan mɔgɔ minnu bɛɛ bɛ yen. Ji hakili ja tɛ yen, sow dɔrɔn de bɛ yen min bilalen bɛ a ye. So min bilalen bɛ a ye, o ye kulɛri jɛman ye. Sagaden bɛ faga “cɛmancɛ la”, o kɔrɔ ye ko. u b' a sɔgɔsɔgɔ (ɲɛnamaya ) kɔnɔbara la , ka dusukun ni fogonfogon tigɛ ka bɔ kɔkolo la k' u fara ɲɔgɔn kan ni ɲɛdawolo ye . U ye fari bɔ senw na cogo min tɛ se ka fara ɲɔgɔn kan, u y’u fara ɲɔgɔn kan ni kunkolo ye. Sagaden min bɛ saraka tasuma hakili ye, o tɛ faga “cɛmancɛ la”, nka a bɛ faga “kunkolo kan” ni nɛgɛbere ye; sagaden (tasuma ni ) ye fin ye. Shaman bɛ shamanize ba da la; ( o kɔ ) a bɛ kunkolo ni fari ni senw ( sagaden min bɛ saraka ji ni ma ) fili ji la . Mɔgɔ kelen tɛ u ta” [Katanov N.F., 1907, ɲ. 575].
Ka fara sagadenw kan, Khakasw tun bɛ misiden bulu walima nɛrɛma dɔ fana saraka min si bɛ san saba la, k’a kɛ saraka ye jitigi ma. Khakass mɔgɔkɔrɔbaw tun b’a fɔ ko : “Sugdai khan hara torbakh tayygnyg” – “Sudai khan ye misiden nɛrɛma san kelen sɔrɔ saraka ye” [Butanaev V.Ya., 1999, ɲ. 121]. Saraka bagan jigira kurunba dɔ kan ka jigin baji kɔnɔ. Ji min bɛ Sibiri Saheli Turkiw ka laadalakow la, o ye duguma diɲɛ kɔnɔfɛn ye, wa misi tun bɛ jira fana i n’a fɔ diɲɛ duguma alaw ka bagan” [Traditional outlook, 1988, p. 23
Khakaw ka nsiirin hakili la, ji bɛ tali kɛ muso ni la tuma caman na ani caman na ni fɛn caman ye minnu bɛ tali kɛ hadamaden ni la. O la sa, misali la, “ka ji ye sugo la, o kɔrɔ ye ka muso ni ye. Ni ji dibi don, o tuma na nin ye muso jugu ye. Ni ji saniyalen don, o tuma na fɛ, muso ɲuman don” [FMA, Chankov V.N.].
Ji tun ye mɔgɔ ni jogo jiralan ye: “Ka ji saniyalen ye sugo la, o kɔrɔ ye ko ni saniyalen bɛ mɔgɔ la” [FMA, Topoeva G.N.]. “Ni i ye ji sanuman ye min jɛlen don, ka i ko o la, o kɔrɔ ye ko mɔgɔ saniyalen don alako ta fan fɛ, a bɛ kɛ mɔgɔba ye. Ni ji bɛ sankaba la, o bɛ dusukasi” [FMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E.].
M. Eliade y’a sɛbɛn ko: "... kabini tariku ɲɛfɛ, Ji ... ni Musow ka kelenya tun bɛ jate bangeko siratigɛ la hadamadenya siratigɛ la" [Eliade M., 1999, ɲ. 184]. Khakakaw ka hakilina kɔrɔw la, ji fana tun ye Dugukolo Baba in farikolo ye, min ye bange gundo ni fanga tigi ye. O hakilinaw seginnkanni ye ko laadala hakili la, Sug eezi bɛ to ka bɔ kɛnɛ kan i n’a fɔ musomannin, muso farilankolon, a ka c’a la, a sin ka bon ani a kɔnɔbara ka bon, o min ka c’a la, o tun ye bangeko hakilina jiracogo ye. O hakilina in bɛ ye ka jɛya Shor ka kunnafoni kɔnɔ : « Ka kɛɲɛ ni mɔgɔkɔrɔbaw ka maanaw ye, nin jitigi in tun bɛ danfara don ni dusukunnataba ye. Mɔnikɛlaw, minnu bɛ taa mɔni na, olu y’a jate ko a ka kan ka maana kɔnɔko nɔgɔlenbaw fɔ mɔni kɛtɔ, ani dɔnkiliw ni maanaw kɔnɔ walasa ka jatigikɛ tanu. O kama, u jigi tun b’a kan ka minɛ caman sɔrɔ jatigikɛmuso fɛ, min ka di o maana suguw ye tiɲɛ na” [Dyrenkova N.P., 1940, ɲ. 403].
Ji min bɛ musoya sariyakolo jɔyɔrɔ la, o bɛ kɛ i n’a fɔ ba kɔnɔbara ni a kɔnɔbara analogue. A bɛ se ka dɔn ni dugukolo ye, i n’a fɔ musoya cogoya wɛrɛ. O cogo la, se bɛ sɔrɔ ka dugukolo ni ji sariyakolow kɛ mɔgɔ ye cogo kelen na [Myths of the peoples of the world, 1987, ɲ. 240]. KAN. Alekseev y’a sɛbɛn ko: “Shorw tun bɛ ji hakilitigiw jira iko u ni kuluw tigiw bɔlen don ɲɔgɔn fɛ” [Alekseev N.A., 1992, ɲ. 89]. An bɛ ɲɔgɔndanw fana sɔrɔ ji-yɔrɔ matigi ni Tau eezi cɛ Altakaw cɛma, misali la, arzhan matigi ka baarakɛcogo (kungosogow tigiyali) - jiboli-yɔrɔ senuma, kɛnɛyali, bɛ Tau eezi ka baara kelenw fɔ: “Altakaw tun bɛ bonya kɛrɛnkɛrɛnnenya la arzhanw fɛ - kɛnɛyajibɔyɔrɔw. U selen arzhan na, u nana ni chalam ye a ye ka kɛ nilifɛn ye, ka arzhan hakilitigi furakɛ ni fɛnw ye minnu bɛ sɔrɔ. Baganw ni kɔnɔw bɛɛ tun bɛ arzhan lamini na, u tun bɛ jate jatigila hakili ta ye, o de la u tun tɛ sogo ɲini a lamini na” [Alekseev N.A., 1992, ɲ. 34]. Altai nsiirinw jiracogo la, jitigi yɛrɛ bɛ kɛ tuma caman na i n’a fɔ ji ɲininikɛla ka bɔ kulu tigi fɛ: “Sug eezi bɛ Tag eezi ɲininka: “Sug kjp pir” - “Ji caman di n ma.”. Tag eezy bɛ di tuma bɛɛ.” “Ni ja donna, u ye birisi jiribolo dɔ ta, a bɛ ni jiribulu bulu, fin ani bilen ye. U ye jiribolo dɔ kɔrɔta k’a fɔ ko: “Sugu seli!” - "A' ye ji di n ma ! Solop kulu tigi tun bɛ ji di tuma bɛɛ. A t’a to sanji ka na ni sanbɛlɛ ye, a b’a gɛn ka taa. Kalo yeelen su fɛ, Solop tigi bɛ laadilikan di mɔgɔw ma” [FMA., Tazrochev S.S.].
Jɛɲɔgɔnya min bɛ dugukolo kan sariyakolow ni jiko sariyakolow cɛ, o fana bɛ ye ko, ka kɛɲɛ ni Altakaw ka dannaya ye, Tag eezi bɛ se ka cɛ min binna ji la, o su fili: “Ni Sug eezi kulela, o tuma na, siga t’a la ko mɔgɔw dɔ bɛna bin ji la . Kulu tigi t’a to hadamaden farikolo ka taa yɔrɔ jan. A bɛ ko ka taa kɔgɔjida la yɔrɔ dɔ la a kɛrɛfɛ” [FMA, Pustogachev K.G.]. Khakaw cɛma, Sug eezi tun bɛ bonya waati kelen na ni Tag eezi ye : « Ni i bɛ ba tigɛ, a ka kan ka Seek-seek kɛ, o dɔrɔn de la Sug eezi tɛna maga mɔgɔ la. N'i y'o laada in Kɛ, a ka kan ka Sug eezi dɔrɔn bonya, nka Tag eezi fana bonya. O bɛ Kɛ bari ba o ba bɛ Bɔ kuluw de la. Kuluw mɔgɔw bɛ n’u yɛrɛ ka sira ye, min tɛ tɛmɛ kuluw dɔrɔn fɛ, nka a bɛ tɛmɛ baji fana fɛ” [FMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E.].
Jɛɲɔgɔnya min bɛ ji ni kuluw hakiliw cɛ, o bɛ se ka ye N.F. Katanov : « Shaman barikama bɛ pikew nɔfɛ, ji hakiliw, fo k’u gɛn kɔgɔji 9 kan, kulu masakɛ bolo” [Katanov N.F., 1893, ɲ. 30]. O hakilina suguw tun bɛ Shors somɔgɔw fana na. “Ji tigi, ka hadamaden ni ta ji jukɔrɔ, a bɛ (a) datugu kulu senfɛ” [Dyrenkova N.P., 1940, ɲ. 273].
Nin fɛn in bɛ kulu ni ji tigi ka baarakɛcogo ni jaw siri ɲɔgɔn na, o jira. Khakaw ka nsiirin hakili la, dugukolo ni ji daminɛ bɛ fara ɲɔgɔn kan tuma dɔw la. A bɛ se ka kɛ ko nin ye ba kelen bɛnbakɛ hakilina fɔlen ye. Daɲɛgafe-minɛn bɛ dugukolo ni ji ka kelenya nsiirin na, Khakasw ka faamuyali hakilina Sɛmɛntiya. Khakaskan na, kumasen "Ada chir-suu" kɔrɔ kɔrɔ ye ko "faw ka dugukolo-ji", wa bi Khakass hakilinaw la, o kumasen in bɛ faamuya iko Baba, woloyɔrɔ [Traditional outlook, 1988 , ɲɛ 29nan na]. Fɔlɔ, Khakasw tun bɛ saraka bɔ u ka “dugukolo-ji” la san o san [Usmanova M.S., 1976, pp. 240-243]. O siratigɛ la, min ka di kosɛbɛ, o ye kunnafoniw ye minnu bɛ saraka bɔ ji la, minnu sɛbɛnna K.M. Patachakov: "Yurt tigiw, muso kɔnɔma tun bɛ yɔrɔ min na, olu ye saraka bɔ a tɔgɔ la hakili la - misi san saba ji tigi." A ma mɛn, Khakaw cɛma, a tun dagalen don ka don yurt kɔnɔ, muso kɔnɔma tun sigilen bɛ yɔrɔ min na sanjiba waati. O dankarili labatoli tun ka kan ka mɔgɔ tanga ni a bɛ tɛmɛn siraw kan” [Cit., ka bɔ jɔn na. Alekseev N.A., san 1980, ɲɛ 54nan na].
Khakaw ka laadala hakilinaw la, muso kɔnɔmaya waati ni baji hakilinaw bɛ kɔrɔko siratigɛ kelen na. Muso kɔnɔma sigilen bɛ so min kɔnɔ, mɔgɔ donni bɛ bɛn baji falen don ma, wa o kɔrɔ tun ye saya bɛ se ka kɛ, balawu. Ka i yɛrɛ tanga o so sugu ma, o tun bɛ miiri ko o ye sababu ye walasa ka i yɛrɛ tanga saya ma tɛmɛsira waati la. Saraka Sug eezi muso kɔnɔma tɔgɔ la (ka jatigɛwalekɛla jigin kurunba dɔ kan ka jigin baji kɔnɔ) n’a sɔrɔla o bɛ tali kɛ taamasyɛn ye min bɛ bɔ doni la lafiya la” [Traditional outlook, 1988, p. 19
Fɛn minnu bɛ kɛ ka kɛɲɛ ni Altai jamanadenw ka dannaya ye, olu bɛ ɲininkali kɛ kosɛbɛ: “Ni muso tɛ se ka bange, o tuma na fɛ, u bɛ mɔgɔ ɲininka min ma ko kabini waati jan, a ka jigin. O cogo la, sanji bɛna na, muso bɛna den sɔrɔ” [FMA, Barbachakova M.N.]. A bɛ ikomi, ji su ji la - Sug eezi sɔrɔli mɔgɔ fɛ min ma ko, o tun ye segin taamasyɛn ye cogoya la min tɛ ko ye, ka segin dafalen na, bange kura, bawo su ji la bɛ bɛn cogoyaw tiɲɛni ma, ka don ɲɔgɔn na kokura, ka kɛ fɛn ye min tun bɛ yen ka kɔrɔ cogoya tɛ min na; ani bɔli ji la bɛ segin kosmogoniki wale kan min ye cogoya ye [Eliade M., 1999, pp. 183-185]. A bɛ se ka kɛ ko yan, ji bɛ kɛ i n’a fɔ sariyakolo min bɛ mɔgɔw labɔ, ɲɛnamaya sɔrɔyɔrɔ. K’a sɔrɔ sanji nana cɛ in su ji la kɔfɛ, o b’a fɔ an ye kɔnɔta ni bangeko nsiirin wale kan. I n’a fɔ M. Eliade y’a sɛbɛn cogo min na: “Ji bɛ bange, Sanji bɛ den i n’a fɔ cɛ kisɛ” [Eliade M., 1999, ɲ. 187]. A bɛ ikomi, nsiirinw ni laadalakow kɛcogo yeelen na, o laadalakow tun ye ɲɛnamaya kura bangeli wale ye min tun bɛ kɛ diɲɛ kɔnɔ, o min tun bɛ muso bangeli ɲɛtaa sabati.
O ko la, ni muso tora musocɛ salen ye, a tun wajibiyalen don ka Sug eezi bonya k’a sɔrɔ a bɛ ba tigɛ. Khakasw tun b’a fɔ ko: “Tul kizi suny kiskelek bɛ wuluwulu, sugny akhtapcha, itpeze sug pulaisyp parar.” - « Ni muso, n’a kɛra musocɛ salen ye, a ye ba tigɛ a siɲɛ fɔlɔ la, o tuma na, a ka kan ka hakiliw - ba tigiw lafiya, n’o tɛ, ba bɛ na ni balawu ye (jiba bɛna kɛ, sanjiba bɛna kɛ , mɔgɔw ka saya, a ɲɔgɔnnaw)” [Butanaev V.Ya., 1999, ɲ. 96 ].
A bɛ se ka kɛ ko nin fɛn in caman cili muso ka sigida cogoya la (musocɛ salen) tun bɛ tali kɛ farati hakilina na min bɛ bɔ a la, o cogo kelen na, ji dingɛ dunba tun ye saya ntalen ye cogo min na [Myths of the peoples of the world, 1987, ɲ 240 kɔnɔ. A ka c'a la, baji tigɛli ye jiginni kɛ mɔgɔ ye ka bɔ diɲɛ dɔ la - "mɔgɔ yɛrɛ ta", "mastered", ka taa dɔ wɛrɛ la - "dunan", "un mastered", min falen bɛ faratiw la. Wa muso - musocɛ salen, tun bɛ se ka "chaos" lase a somɔgɔw ka ɲɛnamaya labɛnni na. O la, Sug eezi batoli laada tun ye wajibi ye muso cɛ salen in bolo, a tun laɲinin bɛ ka nɔ jugu min bɛ bɔ a la, o bali ani ka "jatigɛwale" min nana a fɛ, o nɔgɔya. A bɛ se ka kɛ ko bato kɛcogo min bɛ kɛ jitigi ye, o ye farali ni jifɛn ye, i n’a fɔ seko ni dɔnko faralen ɲɔgɔn kan, i n’a fɔ seginni kɛli seko bɛɛ bɔyɔrɔ la. Dugukoloko taamasyɛn, fɛn fɔlɔw bɛɛ minɛyɔrɔ, ji fana bɛ baara kɛ fɔlɔ i n’a fɔ fɛn min bɛ mɔgɔ kabakoya ani ka kɛnɛya: a bɛ kɛnɛya, ka mɔgɔ kuraya, ka sayabaliya di mɔgɔ ma [Eliade M., 1999, ɲ. 183, A bɛ iko o laadalakow tun dabɔra fana ka muso ka den fanga mara.
Khakasw ka laadala diɲɛnatigɛ jateminɛ, i n’a fɔ jamana caman wɛrɛw ta, a jɔyɔrɔba tun ye diyalektiki ni fila-fila ye. Ɲininikalan caman ka fɔ la, ja ni hakilina minnu bɛ laadala miiriyaw la, olu bɛɛ jateminɛna ni sɔsɔli prisma ye, min kunba tun ye "teri walima jugu" sariyakolo ye. Ji ka hakilitigi - Sug eezi tun bɛ jate "mɔgɔ yɛrɛ ta ye", bawo a tun bɛ bange hakilina jira. A fana Nàna ɲɔgɔn fɛ k'a sababu Kɛ a tùn ye cɛmancɛ-dugukolo sigibaa ye, mɔgɔ ɲɛnamaw tùn bɛ min kɔnɔ. I n’a fɔ a fɔra cogo min na sanfɛ kaban, a ka c’a la, a tun bɛ jira hadamaden cogo la, wa Sug eezi fana tun tɛ dunan ye “adamaden fɛn bɛɛ” la - a nege tun bɛ a la ka jateminɛ taamasiɲɛw sɔrɔ ani ka dumuni ɲuman sɔrɔ saraka cogo la. Jitigi, i n’a fɔ cɛ, a mago tun bɛ lafiɲɛbɔ la. Khakass hakilinaw fɛ, “fini bilenman bɛ kɛ dilan ye ji hakili la, fini bulu bɛ kɛ fini ye. A bɛ dɛmɛ di “kunkolo nɛrɛma” (karapas) ma, n’o ye. mɔgɔw, ani ka sagakulu dɛmɛ (kadargan), n’o ye. sokɔnɔbaganw” [Katanov N.F., Sɛnt Pɛriburugu, san 1893, ɲ. 90]. Tuma min na Khakass tun bɛ kuma Sug eezi fɛ, a ye nin kuma fɔ: “Kɔgɔjidabaw bɛ kɛ i ka denso ye, wuluw (kɔgɔjida la) bɛ i lafiya!” [Katanov N.F., san 1907, ɲɛ 548].
Jitigi ja tun bɛ ni nafolo caman ye minnu bɛ mɔgɔw la, minnu tun b'a jira ko "gɛrɛɲɔgɔnna" bɛ cɛmancɛ diɲɛ sigibagaw la, dɔw "hadamadenya" o hakili in na. I n'a fɔ a fɔra cogo min na kaban, ji n'a tigi ja tun tɛ se ka faranfasi ni mɔgɔ yɛrɛ ka, "mastered", faso dugukolo hakilina ye. « Jamu mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ tun b’a miiri ko u ye “dugukolo-ji” yɔrɔ koloma ye, Fasokanw” [Traditional outlook, 1990, p. 18]. Laadalata nsiirinw dilanni na, ji tun bɛ tali kɛ ɲɛnajɛ ɲuman hakilina na : « N’i taara yɔrɔ dɔ la, ani sira kan i bɛ mɔgɔ dɔ kunbɛn ni daga lankolonw ye - ka se dɛsɛ ma, ani ni dagaw falen bɛ ji la - ka taa ɲɛnajɛ ɲuman na ». [FMA, Chelchigashev E.N., ani a ye baara kɛ ni a ye.
Khakasw ka nsiirin hakili ye sariyakolo fila fara ɲɔgɔn kan - ji ni tasuma Sug eezi bato la. O jiralen don kosɛbɛ ni welekan ye min kɛra Sug eezi fɛ sarakabɔ waati la, min sɛbɛnna N.F. Katanov ye baara kɛ. An k’a fɔ a bɛɛ lajɛlen na:
« Kuma minnu bɛ ji hakili la : An kɛlen kɔ ka misi bulu san saba faga k’a sen 4 kɔrɔta, an y’a bila jirisun 9 kurunba dɔ kan, k’a to a ka jigin ji woyolen kɔnɔ k’a kɛ saraka ye aw ye ! I bɛ i ka ji kabakurunw sɔgɔsɔgɔ ka i ka cɛncɛnw ta! N bɛ hinɛ ɲini sagakuluw ye ani lakanani kunkolo nɛrɛmaw ye! Ji suguya 60 minnu bɛ woyo, olu suguya 60 b’i bolo! Sɔn an fɛ saraka cogo la misi bulu san 9 dɔ la, min dalen bɛ sanu sarakabɔlan kan ni hakilisigi ye, a ma mɛn, a bɛ taa ni a ye kurunba dɔ kan ji woyolenw fɛ! U bɛ u ɲɛsin i ma kalo kura waati la! I sigilen bɛ ka sɔgɔsɔgɔ ni i ka nɛgɛbere jɛman ye! I sigi k’a bugɔ ni i ka nɛgɛ bilenman malɛti ye! I n’a fɔ tasuma, n ba, min ɲinw (sanfɛ) ye 30 ye, ani i n’a fɔ tasuma, n bamuso, min ɲinw (jukɔrɔ) ye 40 ye, i bɛ sogo bilenman dɔ ta san 3 la, i bɛ sunɔgɔ dilan bilenman dɔ kan fini , ka fini bulu don ! Ni jinɛ y'a daminɛ ka gɛrɛ, i bɛ cadi a kan (ni Bogorodsk bin ye); ni nɔgɔlen gɛrɛla , i b' a burusi (ni bandiw ye ) ! Mɔgɔ o mɔgɔ gɛrɛla i la ni ŋaniya ɲuman ye, i k’a bisimila! Aw kana a to minnu bɛ ni dununw ye (anw ye an juguw ye), aw kana sira di siniɲɛsigilaw ma! Ka (diɲɛ) tɛmɛn siɲɛ 6, n ma deli ka i denw ka juru finman-buluw (densow sirilen bɛ minnu na) labɔ! Kadi aw kan suw ka biɲɛw surunyalenw kan (ka an tanga u ma)! Kadi kan jinɛ gɛrɛlen na ka an bolo kɔrɔta ka bɔ nɔgɔlen gɛrɛlenw na! Sigi ka jeni su ni tile ka kɛɲɛ ni 9 smuts of bird cherry ye! I n’a fɔ tasuma, n ba, min ɲinw ye 30 ye, i bɛ su ni tile ɲɛnabɔ ni hakilisigi ye ni nɛgɛbere ye min fan 6 ye, nɛgɛbere min bɛ ni ɲin 6 ye (bere min bɛ kɛ ka wuluw dilan) ”[Katanov N.F., 1907, ɲ. 566
Nin sariyakolo minnu bɛ i n’a fɔ u bɛ ɲɔgɔn sɔsɔ - ji ni tasuma, olu faralen ɲɔgɔn kan, o bɛ o fɛnw tigiw jɔyɔrɔ kelen, dɛmɛni fɔ an ye. Laadalata ka nafabɔ siratigɛ la, o hakiliw ka baara kunbaba dɔ, n’o ye lakanani ye, o nana ɲɛfɛ. Ni Sug eezi saraka, saraka tun wajibiyalen don fana tasuma matigi ma - Ot-ine [Katanov N.F., 1907, ɲ. 575]. A bɛ iko o y’a jira ko baara dɔw faralen ɲɔgɔn kan, ani a yɔrɔ dɔ la, ji ni tasuma hakilitigiw jaw faralen ɲɔgɔn kan. O, tiɲɛ na, "a kɛra jɛɲɔgɔnya ye" wa a ye ji ni tasuma hakiliw gɛrɛ mɔgɔw la.
Khakaw ka laadala hakili la, jitigi ja tun bɛ ni jogo gɛlɛn ye, wa tuma dɔw la a tun bɛ ɲɔgɔn sɔsɔ. Sug eezi ye "nafa" ye i n'a fɔ a farati ka bon cogo min na. “O hakiliw tun bɛ se ka mɔni ni ba tigɛcogo dɛmɛ walima k’u bali” [Alekseev N.A., 1992, ɲ. 89]. Ka kɛɲɛ ni Altakaw ka dannaya ye, jitigi “bɛ jibolisiraw ji kɛ kɛnɛyali ye walasa mɔgɔw ka se k’u ka banaw furakɛ a kɔnɔ. Nka a bɛ sanjiba fana ci. Su eezi siran kosɔn, Altakaw t’a fɛ ka jigin” [Karunovskaya L.E., 1935, pp. 166-167]. Misiyɔn hakili la, “ba ye dancɛbɔ ye min bɛ yɔrɔ ni ɲagami, ɲɛnamaya ni saya tila” [Meletinsky E.M., 1995, ɲ. 217]. Khakas ka nsiirin dɔw la, ba ye bali ye hakili diɲɛ cidenw yɛrɛ bolo, misali la, kulu mɔgɔw tɛ se ka mɔgɔ sɔrɔ n’a ye ba tigɛ. Khakas muso kɔrɔba dɔ ye nin maana in fɔ an ye : « Siɲɛ kelen n y’a (kulu cɛ dɔ) ye sugo la. A y’a fɔ n ye ko: “Ne tɛ se k’i sɔrɔ. I taara baji tigɛ ani i taamasiyɛn bɛɛ bɛ ko ka taa. N ye i bɔnɛ i la". A ma na ne fɛ tugun. O kɛra bawo ne ni n cɛ jiginna so wɛrɛ kɔnɔ, o min tun bɛ baji da la. Kuluw mɔgɔw tɛ se ka mɔgɔ sɔrɔ n’a ye baji tigɛ” [FMA, Troyakova A.M.].
Sug eezi, iko hakililaw diɲɛ min ka bon ni hadamaden ta ye, o ciden, a kɔnɔko la, a ye "dunan" ye mɔgɔw fɛ. A bɛ “yɔrɔjan” k’a sababu kɛ “diɲɛ yiriwabali” ciden dɔ ka jogo bɛnnenw bɛɛ b’a la, minnu dɔ ye yebali ye. « U y’a fɔ jitigi ko la ko a bɛ taama farilankolon. Bɛɛ tɛ se k’a ye” [FMA, Archimaev E.K.].
Ka kɛɲɛ ni laadala dannayakow ye, ka ɲɔgɔn sɔrɔ ni Sug eezi ye, o tun ye farati ye bawo a tun bɛ se ka mɔgɔw walima u niw "son". Maana dɔ fɔra ko: “Sugo dɔ la, muso dɔ tun bɛ sugo kɛ tuma bɛɛ muso cɛɲiba dɔ la min tun b’a fɔ a ye ko: “I cɛ ma diya i ye.” Waati dɔ tɛmɛnen kɔ, cɛ fana y’a daminɛ ka muso in sugo. A tun ye mɔnikɛla ye wa a tun bɛ to ka taa ba la. Siɲɛ kelen, a nana boli ka bɔ mɔni na, k’a fɔ a muso ye ko a ye muso kelen in ye baji kan, u fila bɛɛ ye sugo min na. A bɔra baji la, a farilankolon tun don pewu ani a jalen don. A kunsigi janw tun ye wuluwulu ye. Muso in kunbɛnnen kɔ, cɛ y’a ɲini k’a yɛrɛ dulon siɲɛ fila, nka a ma se. Sɔɔni, a binna ji la. Mɔgɔkɔrɔbaw b’a fɔ ko furuɲɔgɔn fila bɛɛ ye muso min sugo, o tun tɛ mɔgɔ wɛrɛ ye ni Sug eezi tɛ. A laban na, a taara ni cɛ ye a fɛ” [FMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E.].
Ka da nin maana in kan, an b’a ye ko Sug eezi ka “dugukolo wɛrɛ” cogoya fana bɛ jira a la ko a bɛ se ka “na” mɔgɔw ma sugo la. Ji matigi fana tun ye saya laselikɛla sugu dɔ ye. A nali nɔ kɛra cɛ dɔ ka saya ye. Sug eezi ka nafa min bɛ ɲɔgɔn sɔsɔ, n’o ye « ka bɔ ba la farilankolon na k’a ja pewu », o ye kɔlɔsili ye, min bɛ kuma jogo wɛrɛw kan minnu bɛ jifɛn sigibaga ni a tigi danfara. Faan wɛrɛ fɛ, bange ni bangeko motifw sirilen bɛ ɲɔgɔn na, o jiracogo tun ye farilankolon ni bɔli ye ji la ni cɛ ka saya kɔfɛ motif ye.
Ka kɛɲɛ ni Shorw ka dannaya ye, kuluw ni ji hakilitigiw fana tun bɛ mɔgɔw ni sonya tuma dɔw la [Dyrenkova N.P., 1940, ɲ. 257]. Ka kɛɲɛ ni Altai jamanadenw ka dannaya ye, jitigimuso bɛ to ka musow ka lasigidenw su ji la: “Ni muso ye a ko kɔ la, o tuma na, a bɛ se ka jigin. Npogotigininw ni musow man kan ka jigin fewu. Nka cɛw bɛ se, Sug eezi tɛ maga u la” [FMA, Tazrochev S.S.].
Altakaw ka nsiirin hakili la, hakilina dɔ tun bɛ jitigi ka “kulekan” kan, k’a kɛ mɔgɔw ka saya kofɔlen ye baji kan. « Ni Biya baji tigi “ka kasi”, o tuma na dɔgɔkun kelen kɔnɔ, a bɛna sa sisan - mɔgɔ bɛna bin ji la. Biya tigi ye muso jan ye min kunsigi ye bulama ye. A bɛ taama a farilankolon. A ka di Mistress Biya ye ka sigi gun dɔ kan, Ayuk kulu kɛrɛfɛ” [FMA, Avosheva V.F.].
“Sug eezi muso, kunsigi jan, bulama. Mɔgɔw b’a ye k’a bɛ a kunsigi sɔgɔ. Ni i ye mɔgɔ dɔ kasikan mɛn ba da la, o tuma na fɛ, sɔɔni, mɔgɔ dɔ bɛna sa. O ye mɔgɔ kasitɔ hakili ye min bɛ saya makɔnɔ” [FMA, Avoshev I.D.].
Ka da nin maana ninnu kan, an b’a ye ko Altakaw ka jamanadenw ka dannayakow la, hakilina minnu tun bɛ jitigi ka kasi ni ni kasi kan, n’o ye mɔgɔ ka saya jira ji la, olu tun bɛ ɲɔgɔn na. I n’a fɔ a fɔra cogo min na sanfɛ kaban, o hakilinaw bɛ se ka bɔ hakilina la min b’a jira ko ji ye daminɛ ye, min bɛ danfɛn wɛrɛw jira. O cogo la, ji bɛ se ka tali kɛ ɲɔgɔn na cogo sabatilen na ni dunan ye, juguya, o la farati bɛ a la. A tɛ kɛ ɲɔgɔndan ye ko ka i ɲɛda ko ni ji ye Turkiw ka nsiirin laada la, o bɛ bɛn "sa" hakilina ma [Traditional outlook, 1988, p. 19]. Kɔrɔɲɔgɔnmaya siratigɛ la ji - saya hakilina fana bɛ yen min ye hadamaden ni ɲangili ye a salen kɔfɛ diɲɛ duguma. O hakilina bɛ se ka ye ka jɛya nin maana in kɔnɔ: “Cɛ dɔ tun bɛ to ka a muso dusu tiɲɛ, ka a tulo geren. Waati sera, a sara k’a sɔrɔ a ma yafa ɲini a muso fɛ. Don dɔ la, muso in ye sugo dɔ kɛ. A bɛ taama kuluw kan, ka falenfɛnw tigɛ. O yɔrɔnin bɛɛ, cɛba dɔ, nɛrɛma dɔ gɛrɛla a la k’a bila sira kan, sira min jiginna nɔgɔya la ka kɛ kabakurun sira ye. An sera baji fitinin dɔ la. Kabakurun belebelebaw tun be yen. Cɛ y'a fɔ a ye ko a ka pan nin kabakurunw kan n'ale ye ka ba tigɛ. Ba cɛmancɛ la, a y'i jɔ k'a fɔ a ye ko : "A filɛ duguma!". Muso y’a filɛ ji la k’a cɛ salen ye yen. A dalen tun bɛ baji duguma yɛrɛ la. A bolow ni a senw tun sɔgɔra kabakurunw fɛ. Cɛ ko: "Nin cɛ tun bɛ to ka i dusu tiɲɛ, ka i tulo geren. A ma yafa ɲini i fɛ abada. Jurumuba b'a kan, sisan a bɛna tɔɔrɔ" [FMA, Topoeva G.N.
Ni mɔgɔ bɛ nin sɛbɛn in sɛgɛsɛgɛ, a bɛ se ka taamasiyɛn dɔw dɔn minnu bɛ ji hakilina jira iko Dugukolo duguma yɔrɔ dɔ. Laadalata hakili ye sugo la, ani hakili caman wɛrɛw la, hakili caman caman wɛrɛw la, "taama" sira ɲuman ye diɲɛ wɛrɛw la, duguma ta fana sen bɛ o la. Taama kulu kan - diɲɛ aksidan analogue, ka Cosmos bɛɛ minɛ - o bɛ don diɲɛ wɛrɛ kɔnɔ taamasyɛn ye. Cɛba ni cɛ nɛrɛma ye duguma diɲɛ ciden ye, i n’a fɔ a kulɛri b’a jira cogo min na. Sira in, n'a bɛ Yɛlɛma ka Kɛ kabakurun sira ye ka Taa ba la, o bɛ hakilina in Sɛmɛntiya min ye "don" ye duguma diɲɛ kɔnɔ. Ba cɛmancɛ, muso sera min ma, o bɛ kuma a ni cogoya jiginni kan ka taa fan wɛrɛ la. Kabakurun min bɛ yen, o de bɛ duguma diɲɛ daminɛyɔrɔ dantigɛ. Furucɛ salen su, kabakurun dɔ ye min sɔgɔsɔgɔ, n’a bɛ baji jukɔrɔ, o bɛ hakilina jira ka mɔgɔ sɔrɔ, walima n’an b’a fɔ ka ɲɛ, a ni, duguma diɲɛ kɔnɔ. Ji ka kɔrɔɲɔgɔnmaya cogoya n’a baarakɛcogo min bɛ Bɛn o ma, o bɛ Ye Khakaw ka laadalakow dɔw la. O la, misali la, « Khakasw tun bɛ ni laadalakow ye fo n’i bɔra dugu dɔ la ka taa dugu wɛrɛ la, i ka kan ka wuli ba la. N’i jigira baji la, o tuma na fɛ, ɲɛnamaya bɛna kɛ faantan ye ani nisɔndiya tɛna kɛ” [FMA, Yukteshev A.F.].
O jamanadenw ka hakilinaw la, ji hakilina bɛ Ye ka jɛya, i n’a fɔ cɛsiribaa min bɛ sanfɛla ni duguma cɛ. I n’a fɔ E.M. Meletinsky : «... ba bɔyɔrɔ bɛ bɛn sanfɛla ma, ani da ni duguma diɲɛ, k’a ka jinɛw ka kulɛri ta. O hukumu kɔnɔ, da tun bɛ dɔn kosɛbɛ ni duguma diɲɛ bɛ yɔrɔ min na (a fanba bɛ tali kɛ worodugu fɛ) ”[Meletinsky E.M., 1995, ɲ. 217]. Khakasw tun bɛ ni o hakilina sugu ye fɔlɔ: “Kham fluff tastaza, suu chouar kjscheyner” - “Ni shaman ye jinɛ juguw fili, o tuma na, u bɛ wuli ka taa baji sanfɛ” [Butanaev V.Ya., 1999, ɲ. 98].
Khakaw ka laadala dannayakow la, mɔgɔ n’a ka denbaya ka ɲɛtaa tun bɛ tali kɛ sanfɛla diɲɛ n’a lasigidenw na tuma bɛɛ - chayans, celestials. Sanfɛ diɲɛ kɛrɛfɛ, min ka ɲi mɔgɔ ma, o tun ye duguma diɲɛ n’a mɔgɔya ye - baji duguma sira walima a da. Mɔgɔw ye balawu minnu sɔrɔ u ka ɲɛnamaya kɔnɔ, olu bɛɛ tun bɛ se ka jɛ ni nin diɲɛ in ye. A bɛ iko tɛmɛsira min bɛ wuli baji kan, o tun ye taamasyɛn daminɛ ye sanfɛla diɲɛ "ɲɛnamaya" la. Ba bɛ baara kɛ i n’a fɔ nsiirin taamasiyɛn sugu dɔ laadala diɲɛnatigɛ yɔrɔ la. O waati kelen na, a fana bɛ sira yɛrɛ taamasyɛn. Khakas taamasiyɛnw fɛ, “ka baji ye sugo la, o ye sira ye” [FMA, Troyakova A.M.].
Sug eezi ja bɛ fɔcogo jɛlen sɔrɔ "tile-su" ɲɔgɔndan na. Sariya la, yeli ni jɛɲɔgɔnya ni jitigi ye, i n’a fɔ diɲɛ “dunan” ciden, o bɛ kɛ su fɛ. Khakass ka laadalakow fɛ, a tun tɛ sɔn ka taa ji ɲini su fɛ, walasa a kana Sug eezi degun. Mɔgɔkɔrɔbaw ko : « Sug eezi bɛ i n’a fɔ sirɛn. A bɛ bɔ ji la su fɛ. A tun tɛ laada ye Khakasw fɛ ka ji ta su fɛ. U bɛ maana dɔ lakali, muso dɔ tilebin kɔfɛ, a taara ji ta. Kalo dafalen don, wa fɛn bɛɛ tun bɛ ye ka jɛya. Bɔrɔ kɛrɛfɛ, a ye muso dɔ ye min kunsigi ye bulama ye. A y'i Sìgi k'a kɔ Dòn a la k'a kunsigi Dòn ni kɔ̀lɔn ye. Komi ni kunsigi tun bɛ manamana i ko sanu. Muso ye sɔgɔsɔgɔ kɛ ani Sug eezi ani a y’a yɛrɛ su ji la o yɔrɔnin bɛɛ” [FMA, Troyakova A.M.].
Jitigimuso ja, min sigilen bɛ bɔlɔn da la, o bɛ kuma nin nsiirin in ka danfara kan. Ale, i n’a fɔ a bɛ fɔ cogo min na, a bɛ diɲɛ fila da la (mɔgɔw ni hakiliw walima Cɛmancɛ ni Jiginni), o ye ɲɔgɔndan ye, n’o ye bɔrɔ ye. Sug eezi sigilen bɛ n’a kɔ ye, o bɛ kuma ɲɛfɛ-ni-kɔ-kɛlɛ kan. Jitigi, i n’a fɔ a bɛ fɔ cogo min na, a jɔlen bɛ hadamaden ka yɔrɔ yiriwalen lamini na, a kɔ bɛ wuli, a ye “dunan” ye mɔgɔw fɛ. Kunsigi sɔgɔli Sug eezi bɛ se ka kɔrɔfɔ ko a ni cogo min na “Sibiri saheli Turkiw ka laadalakow ni u ka laadalakow kɛcogo la, finimugu sirilen tun bɛ kɛ taamasyɛn ye min b’a jira ko a ye mɔgɔw ka diɲɛ ta ye” [Traditional outlook, 1989, p. 175 Kunsigi lafiyalen, k’a sɔgɔ, o tun ye ɲagami hakilina jirali ye, min bɛ cogoya ni hakɛ wɛrɛ la, ka wuli cogoya tɛ min na.
Ka kɛɲɛ ni Khakaw ka dannaya ye, bana suguya dɔw, shamanw fana sen bɛ o la, olu bɛ se ka sɔrɔ ji hakilitigiw fɛ [Katanov N.F., 1897, ɲ. 36; Alekseev N.A., san 1992, ɲɛ 166]. Khakass shamanw tun bɛ ji kɛ subagaya fɛɛrɛ ye, i n’a fɔ a bɛ se ka ye nin maana in na cogo min na: “U nana ni cɛden kelen ye shaman fɛ. A y’a daminɛ ka jateminɛ kɛ. A ye warijɛ dɔ fili jifilen dɔ kɔnɔ k’a daminɛ k’a lajɛ. O kɔ, a ko ale y’a ye cogo min na nin cɛnin in bɛ ka taama ɲɔgɔn na ni a sigiɲɔgɔn salen dɔ ye. Shaman ko kɔrɔtɔko don ka bugu in segin, n’o tɛ cɛnin bɛ sa joona. Shaman y’a daminɛ ka dɔnkili da. Muso dɔ ka bololanɛgɛ tun bɛ a bolo. A ye dugaw kalan hakili suguya caman ye, k’a fɔ a bɛ pan yɔrɔ minnu na. Waati dɔ la, mankan dɔ mɛnna so kɔnɔ min tun bɛ mɔgɔ tulo tigɛ. So bɛɛ tun bɛ yɛrɛyɛrɛ, wa, jirisunw tun bɛ ɲini ka tiɲɛ. O kɔfɛ, shaman y’a ɲɛfɔ ko o cogo la, a ye “bugu” dɔ “ja” cɛnin kɔnɔ [FMA, Mainagashev S.M.].
U ka siniɲɛsigi fɔli ba da la, o tun ka ca Khakas npogotigininw na: “Fɔlɔ la, npogotigininw tun bɛ falenfɛnw fili ji la. Ni u ma jigin ka pan ka taa, o tuma na, o tun bɛ ɲɛnamaya jan ni nisɔndiya jira. Nka, ni o flen in jiginna joona, o tuma na, o kɔrɔ tun ye ko o tigi tɛna mɛn” [FMA, Borgoyakov N.T.]. Irisikaw fana tun be ni o hakilina ɲɔgɔn ye.
Altakaw tun bɛ ji kɛ subagaya kama n’u tun bɛ yɔrɔ bɛnnen sugandi ka so jɔ walima kɛnɛma sow jɔli kama: “Ni so kura jɔra, o yɔrɔ tun bɛ sugandi nin cogo la. Kalo kura don u bɛ tasaw walima jidagayɔrɔw bila ji la u diyanye yɔrɔ la. Kalo kelen o kɔ, u nana a lajɛ. O ko la ni ji tora, yɔrɔ in jatera koɲuman, a tun bɛ se ka so jɔ yen. Ba in sigira tuma min na, warijɛ dɔ bɛ bila a kɔrɔ walasa wari ka sɔrɔ so kɔnɔ. O tuma na fɛ, n’u ye sagakulu dɔ bila, i n’a fɔ u bɛ so jɔ cogo min na, u bɛ ji bɔn tasa kɔnɔ k’a bila boon nata nɔ na” [FMA, Avosheva V.F.
Khakasw ka bi nsiirin dilanni ka teli ka tali kɛ siya-laada taabolo la, ni bi jamana danbe sigili n’a yiriwali ye. O sababu bɔra, fɔlɔ, diɲɛ kɔnɔ fɛn caman Changements de la situation social-politique Irisi jamana kɔnɔ. Ka fara o kan, Khakasw bɛ ka jogoɲumanya sira kura sɔrɔ u ka siya-politiki tariku kɔnɔ: u ka jamanako seginni (walima ka jɔyɔrɔ kɔrɔta). An bɛ se ka sɔn siyako dɔnbaga tɔgɔba A.M. Sagalaev, min b’a fɔ ko siya-sosiyali taabolo minnu bɛ ka yiriwa Sibiri Saheli jamanaw cɛma, olu bɛ kɛ sababu ye ka « nsiirin kura » dabɔ [Sagalaev A.M. Altai ka nsiirin kura. // Siberi ka panorama san ba caman kɔnɔ. Dugukolo kan simpoziyɔmu ka baara kɛlenw. Novosibirsk 1998. V. 2. S. 414-417] Kalanjɛ ni sɛbɛnni: kalanjɛ ni sɛbɛnni gafew. Khakasw cɛma, nsiirin dilanni sugu dɔ daminɛna, min kuntilenna ye, min bɛ kɛ ni hakili ye, o jɛnsɛnnen don yɔrɔ bɛɛ. “Nin ye nsiirin ye min tɛ ofisi ye, min bɛ lawuli laadalakow la minnu ka bon kosɛbɛ. Nin ko in na, nsiirinw dabɔbaa n’u labɛnbaga ye maanafɔlaw ye, jamana ɲɛmɔgɔw ye minnu tɛ sariya kɔnɔ, jamanadenw ka laadalakow dɔnbagaw, n’o ye. mɔgɔ minnu bɛ "kɔnɔna" laadalakow la ani minnu b'u ka "weleli" dɔn. O sigida de la, jɛkulu ka laadalakow kɛcogo minnu ɲinɛna u kɔ tilancɛ la, olu ɲɛnajɛ ani laadalakow ni laadalakow kura dabɔli bɛ kɛ, diinɛ ni nsiirinko kura bɛ dabɔ yan” [Sagalaev A.M., 1998. P. 414
Bi nsiirin hakilina minnu bɛ ni ni ji kan, Khakakaw cɛma, olu yiriwara “jama ni” hakilina na, min jiralen don ji cogo la. An sera k’o fɔlisen in sɛbɛn ni Khakassia chatkhanist dɔnkilidala dɔ ye min lakodɔnnen don kosɛbɛ, min ye chatkhan (Khakass fɔlifɛn) 14 sɛbɛnbaga ye Grigory Vasilyevich Itpekov. Khakaw ka maanaw fɛ, a tun bɛ "shamanist persons" kulu la:
“Ne tun bɛ chatkhana tulon kɛ. Shaman dɔ sigilen tun bɛ n kɛrɛfɛ ani a ye n ka dɔnkiliw sama. O kɔ, a y’a ka ja jira n na. Kuluw ja tun bɛ yen ani kɛlɛcɛ dɔ tun bɛ jigin ka bɔ u la ni kɛlɛkɛminɛn kɔrɔw ye. A tun bɛ kasɛti dɔ don min ɲɛ ye bulama ye. Fɛn o fɛn bɛ a kan, o bɛ manamana. Marifa si tun t'a bolo. Ne ko nin ye an hakiliw ka ciden ye. Sisan, a ye a yɛrɛ ɲagami an ka mɔgɔw la. Nin kɛlɛcɛ in nana a lajɛ anw, Khakasw, an bɛ balo cogo min na sisan. Nin ye bɛnbaw ka ciden ye, minnu bɛna Sibiri jamanadenw tɛmɛn sisan - Khakassia, Altai, Tuva, Gornaya Shoria, Yakutia, wdfl Ja in tun ye ji ja ye, min taamacogo tun datugulen don. N b’a fɔ ko nin ji in ka kan ka da wuli ka a to a ka woyo hɔrɔnya la. O ji in bɛ an ka mɔgɔw, an ka laadalakow, an ka laadalakow, an ka laadalakow ani an ka kanw kɛ mɔgɔ ye. Nin bɛɛ balila an na kominisi hakilina fɛ. An b’a daminɛ ka bɔnɛ an ka fasodenɲumanya la. O kama, an mago bɛ ji kura la.”
A kɔlɔsira ko kɛlɛcɛ-lafasabaga ja kɔrɔlen bɛ bɔ Khakasw ka nsiirin hakili la. Wa, a tɛ kɛ fɛn ye min bɛ kɛ ni Khakassian kɛlɛcɛ kɔrɔ dɔ ja ye. O cogo la, nsiirin dilanni bɛ tali kɛ a tariku tɛmɛnenw ka cɛsiri ɲɛw la, ka ɲɛsin “Kirgistan fanga belebele” waatiw ma. A bɛ fɔ cogo min na, nsiirinw dilanni bɛ “barika don” a bɛnbaw tɔgɔbatigiw fanga n’u ka fanga fɛ, minnu ka ciden tun ye nin cɛmancɛla kɛlɛcɛ in ye. Min ka kan ka kɔlɔsi, o ye ko kɛlɛcɛ ja jiralen don k’a sɔrɔ marifa t’a la. A bɛ ikomi nsiirin hakilila min bɛ nin yɔrɔ in na, o bɛ kuma siyaw ka kelenya kan (Khakaw, Altaians, Tuvans, Shors ani Yakuts) fanga fɛ tɛ, nka a sinsinnen bɛ laadalakow ni tariku siniɲɛsigi kelen kan. Wa ji, iko fɛn nafamaba, a kɛra jamanadenw ni taamasyɛn ye. Maana nata min kɛra G.V. Itpekova bɛ "ji-ni" hakilina jira ka ɲɛ.
“Ne tun bɛ Abakan san 1983. Khakassia jamanaw ka fɔli ɲɛnajɛ dɔ tùn bɛ Kɛ yen. Jury (kiritigɛjɛkulu) bɛ sigi k’a latigɛ mɔgɔ min bɛna yɔrɔ min di. N taara sangabon kan ka dɔnkili fila da. Ani shamanw sigilen tun bɛ kɛrɛ fɛ ka u sama ka na ne ka dɔnkiliw la. N kɛlen kɔ ka ban ka sigi, shaman dɔ, n’o ye Petya Topoev ye, o nana n fɛ ka n wele ka na a ka so. A y’a ka sketchbook jira n na, a ye ja minnu dilan k’a sɔrɔ n tun bɛ tulon kɛ. Taamaʃyɛn dɔw tun bɛ yen. Petya ye ɲɛfɔli ɲini ja ninnu kan. N y’a lajɛ kosɛbɛ, dekantɛri dɔ tun bɛ yen. N y’a fɔ a ye ko : « Khakaskaw ni datugulen don dekan na. Totalitari (jamanatigiya) waati la, a tun datugulen don yen. Ni n ka tulon ye, n ye nin dekantiri in da wuli dɔɔnin, nka a kɛra cogo o cogo, yeelen tɛ don yen o de kama jamanadenw ni tɛ se ka bɔ yen » [FMA, Itpekov G.V.
Ka bɔ sanfɛla la, an b’a ye ko Khakas jamana ka sigida-politiki tiɲɛ caman bɛ ye bi nsiirinw dilanni na. Bi nsiirinw jiracogo bɛ lamini laadala nsiirinw ni laadalakow siratigɛ la, k’a bɛrɛbɛn ani k’a sɛmɛntiya.
O cogo la, Khakaw ka laadala diinɛ ni nsiirin siratigɛ la, minnu nafa ka bon kosɛbɛ, olu dɔ tun ye jitigi batoli ye - Sug eezi. Sug eezi ja tun bɛ musoya sariyakolo dɔ ta min tun bɛ fɔ kosɛbɛ. Khakasw ka nsiirin hakili la, ani Sibiri Saheli jamana wɛrɛw la, ji hakili tun bɛ jira muso cogo la. Sug eezi tun bɛ ni taamasyɛn jogo caman ye. Nka, Khakass ka teli ka ji hakilitigi di ni jogo fila ye. Faan dɔ fɛ, ale, i n’a fɔ ji caman, a ye daminɛ, bange, saniya ani lakanani hakilinaw de farikolo la. Faan wɛrɛ fɛ, a ye mɔgɔ wɛrɛ kɛ mɔgɔ ye, ɲagami, labɛnbaliya cogoya ani cogoya dɛsɛ, wa iko fɛn min tɛ se ka kunbɛn, a tun bɛ se ka farati min bɛ se ka kɛ mɔgɔw ma. O de kama, Sug eezi tun bɛ jate laadala jamana kɔnɔ waati kelen na i n'a fɔ "mɔgɔ yɛrɛ ta ani mɔgɔ wɛrɛ". Ji ja kɔrɔw diɲɛ bɛɛ lajɛlen bɛ kɛ sababu ye k’a jira ko nafa b’a la ka ɲɛsin Khakasw ka bi nsiirin dilanni ma. Wa mɔgɔ bɛ se ka sɔn M. Eliade ka fɔta ma kosɛbɛ, ale min y’a sɛbɛn ko : « Ji batoli - ani kɛrɛnkɛrɛnnenya la sɔrɔyɔrɔ minnu jatera kɛnɛyali ye, funteni ni kɔgɔ, a ɲɔgɔnnaw. – bɛ sabati cogo kabakoma na. Diinanko jiginni kelen ma se k’a tiɲɛ” [Eliade M., 1999, ɲ. 193].
Nɔti
Kunnafonidila:
1. Avoshev Ilya Davydovich, wolola san 1937, seok homnosh, Sankin ail dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 06/20/2001
2. Avosheva Valentina Feotisovna, wolola san 1937, Khomnosh seok, Sankin ail dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 06/20/2001
3. Archimaev Egor Konstantinovich, Khakass tɔgɔ Matik, wolola san 1920, seok "Pualar", dugu min bɛ Nizhnyaya Baza, Askizsky mara la Khakassia jamana na, 07/24/2001.
4. Maria Nikolaevna Barbachakova, wolola san 1919, Poktaryk seok, Kurmach-Baigol dugu la, Turachaksky mara la, 07/01/2001
5. Borgoyakov Nikolai Terentyevich, wolola san 1931, Khobyi seok, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 10.10.2001
6. Anastasia Nikolaevna Borgoyakova, wolola san 1926, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 05/03/2000
7. Itpekov Grigory Vasilyevich, wolola san 1926, Kyzyltsa, Askiz dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/12/1996
8. Mainagashev Stepan Mikhailovich, wolola san 1936, seok "Tomnar", Askiz dugu, Khakassia jamana, 09/06/2000
9. Pustogachev Karl Grigoryevich, wolola san 1929, seok Aliyay, Kurmach-Baigol dugu la, Turachaksky mara la, Gorny Altai jamana na, 07/01/2001
10. Saveliy Safronovich Tazrochev, wolola san 1930, Kuzen seok, Tondoshka dugu la, Turachaksky mara la, Gorny Altai jamana na, 06/20/2001
11. Tasbergenova (Tyukpeeva) Nadezhda Egorovna, wolola san 1956, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 06/26/2000. Ne ye nin bɛɛ mɛn n bamuso fɛ.
12. Galina Nikitichna Topoeva, wolola san 1931, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 09/29/2000
13. Anisya Maksimovna Troyakova, wolola san 1928, Lugovoe dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/12/2001
14. Chankova Ksenia Vasilievna, wolola san 1932, Tyurt-Tas dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 09/20/2000
15. Chankov Valery Nikolaevich, wolola san 1951, Khalarlal aal, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/15/2000
16. Chelchigashev Egor Nikandrovich, wolola san 1921, seok “Khara chystar”, dugu Chilany, Tashtyp mara la, Khakassia jamana na, 07/05/2001
17. Anton Fedorovich Yukteshev, wolola san 1951, Khalar seok, Ust-Tashtyp dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/12/2000
Sɛbɛn minnu bɛ baara kɛ ni u ye, olu lisɛli:
1. Alɛkisiɛv N.A. Siberi jamana Turkikan fɔbagaw ka diinɛ fɔlɔw. Novosibirsk: Nauka, 1980. - Ɲɛ 250. Ɲɛjirali dɔw bɛ kɛ.
2. Alɛkisiɛv N.A. Siberi jamana Turkikan fɔbagaw ka laadala diinɛ dannayakow. Novosibirsk: Nauka, san 1992.– 242 ɲɛ 10nan na.
3. Butanaev V.Ya ye baara kɛ ni a ye. Khakass-Russian tariku ni siyako daɲɛgafe. Abakan: KSU ka gafebɔyɔrɔ, 1999, - 236 ɲ.
4. Dyrenkova N.P., ani a ka baara. Folklore surunw. M.-L.: URSS ka dɔnniyakalanso ka gafebɔyɔrɔ. 1940.–446 ɲɛ 10nan na.
5. Katanov N.F., ani a ka baara. N. F. Katanov ka batakiw bɔra Siberi ani Turkestan kɔrɔnyanfan fɛ. Sɛnt Pɛriburugu, san 1893.
6. Katanov N.F., ani a ka baara. Turki kabilaw ka jamanadenw ka sɛbɛnw misaliw. SPb., san 1907
7. Karunovskaya L.E., Bamako, Mali. Altakaw ka hakilinaw diɲɛ ko la // Soviyetiki siyako, 1935, No 4-5, pp. 160-175.
8. Meletinsky E.M., ani a ye baara kɛ ni a ye. Poyi min bɛ kɛ nsiirin na. M .: Kɔrɔnfɛla sɛbɛnniw, 1995.- 408s.
9. Diɲɛ jamanaw ka nsiirinw. M. 1987 sàn.
10. Sagalaev A.M., ani a ɲɔgɔnnaw. Altai ka nsiirin kura. // Siberi ka panorama san ba caman kɔnɔ. Dugukolo kan simpoziyɔmu ka baara kɛlenw. Novosibirsk 1998. V. 2. S. 414-417. Kalanjɛ ni sɛbɛnni: kalanjɛ ni sɛbɛnni gafew.
11. Sibiri saheliyanfan Turkiw ka laadala diɲɛnatigɛ jateminɛ: Yɔrɔ ni waati. Diɲɛ yɛrɛyɛrɛ. Novosibirsk: Nauka, san 1988, san 1988;
12. Sibiri saheliyanfan Turkiw ka laadala diɲɛnatigɛ jateminɛ. Cɛ. Sosiyete. Novosibirsk: Nauka, san 1989, san 1989;
13. Sibiri Saheli Turkiw ka laadala diɲɛnatigɛ jateminɛ. Taamaʃyɛn ni laadalakow. Novosibirsk: Nauka, san 1990, san 1990;
14. Usmannova M.S., Bamako, Mali. Saraka bɛ kɛ dugukolo ni ji ye woroduguyanfan Khakakaw cɛma. - Gafe kɔnɔ: Ka bɔ Sibiri tariku la, bɔko 19nan. Tomsk, san 1976;
15. Eliade M. Essays on diinɛ min bɛ tali kɛ ɲɔgɔn na. M.: Ladomir, 1999.- 488s. Bamako, Mali.
Home | Articles
January 19, 2025 18:54:45 +0200 GMT
0.005 sec.
