Nenets jupanakax clérigonakarux "tadebya" uka aru sapxiwa, ukax "tadebtes" uka arutwa juti - arsuña, mä hechizo luraña; "tadebtenggos" - conjurar, fortunas yatiyaña; literal jaqukipaña - layqa, adivino. Qillqirix lurawipanx "chamán" uka término cientifico general ukampiw jan ch'axwañapatak apnaqani. Nenet familian religionapan creenciaparjamajja, chamán sat sutijj herenciat katoqatäjjänwa. Chachanakakiw chaman ukar tukupxi, kunatix akanx jañchin ch’amaw munasispa. Ukat yatxatirinakax akham sapxarakïnwa: “Samoyedonak taypinxa mä chachakiw chamán ukhamäspa”[1]
Chamán G. Mandakov chachajj nayrïr qalltatapat akham sänwa: “Tatajajj chamanänwa. Jach’a tata chaman. Walja pachaw chaman ukar yatichatäna. Ukatxa tadebzei jutatayna. Jupanakaw jakañat jarkʼapxitäna. Jupanakax yanapirinakjam katuqapxam sapxitäna, jan ukhamäkanixa, almajaruw apxapxitani. Nayajj uka aptʼañajapunïnwa” sasa. Jupanakax ajllitanakaparux jaqinakamp ch’amanakampi chika taypinkapxañapatakiw wayt’apxirïna sasaw sapxi. Jaqinakax chamanes ukar tukuñ amtapkän ukanakax markachirinakan chimpunakapanïnwa - mä yurïw chimpux mä puñchu ukham jach’a, pä coronas, ukat yaqhip pachax kimsa, mä extra dedo, ukat juk’ampinaka.
Payïr condición indispensable ukax chamán ukan utt’asiñapatakix yaqhip cualidades ukaniñawa, mä jaqin, mä markan destinop yatiyañatak jawsatäñawa. Mä candidato chamán ukax mä suma amuyu, intuición, imaginación, improvisación ukat performance uka regalo, mitología chamán ukat práctica ukanak sum yatiña, ukat hipnosis master ukanak yatiñapänwa. Uka suma jaqenakjja, yatjjattʼatanakasa, misioneronakas ukat viajirinakas amuyapjjäna. Diosar yupaychañ tuqit jachʼañchatäñatakix walja lurañaw wakisi sasaw qillqapxäna. Nayraqatxa, mä amuyu, ch’aman jaqi ukat ch’aman janchi.[2]
Taqi uka suma qamañanakaxa wakicht’aña pachana ukhamaraki lurañanaka luraña pachana uñstayata ukhamaraki juk’ampi suma uñjata. Mä anqäx chimpux chaman uñt’ayasiñapatakix yaqhip sarnaqäw peculiaridades ukanakaw mä akatjamat uñstawayi. Uka jaqix amuyt’asir, jan amuyt’asir, jithiqtawayi, mä qawqha samkanak uñji, sapakïñatakiw ch’amanchawayi. Aka chimpunakax "enfermedad chamánica" satäkis ukaruw uñt'ayasi, ukax nayratpach yatxatatanakan wali yatxatatawa. Ukham usux mä wakiskir condición ukhamaw chamanismo ukan munat cualidades ukanakar jikxatañataki. Usuña pachanxa, chaman “maya lurata” satäkis ukaxa lurasi: ajayunakaxa, chaman almapa yaqha pacharu irpxarusa, t’ant’a khuchhuqapxi, t’amt’ayapxi, aka aycha manq’apxi, ukatxa janchi chiqanaka lantintapxi machaqanakampi. Jutïr chaman ukar yatichaña. Uka qhepatjja, chaman chachajj janiw mä común jaqëjjänti, jan ukasti mä figurajj kunayman cualidades supernaturales ukanakamp dotatänwa. Jichhax ajayunakampiw aruskipt’aspa ukat yaqha pachanakaruw visitt’aspa.[3]
Gavril Egorovich Mandakov jupax sevtan categoría ukan chaman ukhamawa. Juparux nayrïr warmipaw chamanismo tuqit sum yatxatañ yanapt’äna, jupax chamanes familiat jutirïnwa. Kimsa tunk maranïkasax niya tunka pusini trenzas ukanïnwa, uka trenzanakanx ch’ama ch’amaw utjäna. G. E. Mandakov chachan sarnaqäwiparjamaxa, warmipax jiwañampïskäna ukhaxa, ajayunakapwa churäna. Janitï yatiñanaka, yanapiri ajayunak mayjtʼayapkäta ukhajja, jiwañampïki uka jaqen almapajj jaya tiempow tʼaqhesjjani, kunjamtï warmipar paskatayna ukhama. Mandakov chachan warmipax jaya pachaw mä letargo samkan jikxatasïna, chamán ukham irnaqañ qalltañkama. Uka regalo ukat yanapiri ajayunak G. Mandakov ukar katuykäna uka qhepatjja, samarañampiw yaqha pachar sarjjäna. Shaman G.E. Mandakov jupax jichhax 206 km. Tazovskoye ayllunkir jaqinakat jutapxatayna.
Yavlada Khalevich Yaptik jupax sevtan chaman ukan uñt’atawa, jupax juyphi pachanx Yarroto qutan jach’a chiqan kamlay uk luraraki, ukatx jallupachanx Yuribey quta thiyanw kamlay ukx luraraki. Juparux jilïr jilapaw chamanes ukar uñt’ayäna. Jiwañampïskäna ukhax mä ch'aman yanapiri ajayu churapxäna, mä warmin uñnaqap "Hadako" ukham uñt'ata. Aka chimpuxa tunka pusini pezuña trineo ukanwa apti, qillqirixa janiwa uñjañapakiti. Nayra uñjirinakax sapxiwa, Yavlad Yaptik chamán ukax tundra uksanx ch’amaw jikxatasi. Maynitï jan wali amuyunakampi sarnaqaspa ukhajja, kawkhantï plagajj utjkäna uka cheqanjja, jaya tiempow saraspa.
Yatiqañ pachanxa, candidato ukaxa, mä kamachirjamaxa, yatichiripampiwa saratayna, yanapt’atayna, rituales ukanakaru saratayna, sagrado invocaciones ukanaka p’iqiru yatxatayna, tecnología chamanística ukatxa mayisiña apayaniña tuqita yatxatatayna. Yatichañ tukuyatatxa, chaman waynax janchi tuqit wali chʼamampiw yantʼäna, ukat sinti jan walinak uñjasax kuna amuyunsa ukat ajay tuqitsa jakʼapan utji uk amuyasxäna. Sapa candidato chamán ukanakax sapa mayni yant’äwinakanïpxänwa. Yant’awinak tukuyatatxa, yatiqirix ajay tuqit yatichiriruw katuqatayna - mä patrono ajayu. Ajay tuqit yatichirix discipuloparuw taqi kunatix jupan utjki ukanak uñt’ayäna ukat jach’a yatiñan pachanakar sarañ thakin sartañ yanapt’i.
Uraqpachan akapach uñt’asax, wayna chaman ukax ajay pachan uka jak’achasiñ chiqanakaruw sartasi, ukanx akapachan ukhamarak jaqinakan nayrar sartawipan chikancht’asir jaqinakarux amuyaraki. Ukham yuspajarasawa, jiwañampi machaq yurïwimpi taypinxa jaqin nayrar sartawipat yatxatañ yati. Mä suma yatiqañ uta tukuyatatxa, chaman ukan amuyt’awipax juk’amp manqharuw puri, yatxatañ munatapax juk’amp jach’aruw tuku, ch’amapax juk’amp ch’amaniwa, ukat jupan utjatapat amuyt’awipax juk’amp kunayman tuqitwa.
Yatxatäwinakax 20 maraw utji, ukax ch’amaparjama ukat khitirus candidato ukarjamaw lurasi. Aka pacha tukuyatatxa, taqi grados de iniciación ukanakat pasawayxi, yaqhip pachax 60 maranikiw chiqpach chaman ukar tukuwayi ukatx juparux jach’a titulo ukaw churata, ukax mayj mayj ist’asi, chaman ukax Alto, Chika jan ukax Inferior ukanakamp chikt’atati uraqpacha.
Nenets chamanes jupanakax jakäwipanx walja qalltawinakaruw sarapxaspäna, sapa kutiw machaq nivel de jerarquía chamánica ukar jilxattaspa, sociedad ukan estadop jach’anchayasa. Acto de iniciación a la dignidad chamánica ukax mä importancia social ukhamarak Nenets familian jakäwipanx mä jach’a lurawiwa. Ukampis, mä kamachirjamaxa, uka ceremonia pachpaw nayra experienciani chamanes ukanakan mä jisk’a muyupan lurasïna. Khititï iniciación ukar pasawayki ukajja, mä titulo ukat religionan ritonakap phoqañatakejj derechonïpjjänwa.
Chamanes ukanakax pä tamaruw jaljatäpxäna: jan yatxatat - Mal tadebya (mä chamán jan pandereta - penzer) ukat iniciado - tadeba Si'mya (mä chamán pandereta jan colgantes ukan). Jan yatxatat chamanes - Mal tadebya, yatiqirinakax “jupanakan mä jawsataw jikxatasipxäna” mä yatxatat chaman ukar kutt’apxäna. Jan yatxatirinakax lurawinakaparjamax mayj mayj sutinïpxänwa: Yudartana - samkanakat kunayman lurawinakat yatiyaña; Sevtana - khititix jaya uñji ukat manqhan ch’amapampiw usunak uñt’añ yati, (jichha pachanakanx - mä psíquico); Iltana - jakañ churaña, destino yatiyaña; Teltana - chaman jaqukipiri; Ingutana - iwxt’iri, yatiyiri.
Mal tadeba jupanakax jilpachax jilïr chamanes ukanakan yanapirinakapjamaw uñjapxirïna, ritual ukanx. Aka jamuqatw libre practicantes ukanakax utt’ayasiwayi, familiar pariente tamanakapan irnaqasa. Uka jisk’a yuqallaxa janiwa panderanakanïkänti. Uywanakan jan ukax uywanakan chʼakhanakapatwa, cuchillo jan ukax hacha cuchillonakapat yatiyapxirïna. Jupanakan jach’a lurawinakapax usutanakar qullaña, ciervos, jutïr pachat yatiyaña, jan walt’awinaka ukat jan walt’awinak jark’aqañawa.
Taltana ukat Ingutana jupanakax Vydutan nayrïr yanapirinakapänwa. Sambdorta markax Iltana ukat Sevtana jupanakan yanapt’ata. Jupanakajj ewjjtʼirinakjama ukat jaqokipirinakapjamaw irnaqapjjäna. Vydutana ukat Sambdorta, ritual ritual ukan lup’iñanak lurapxi, amuyunakapanx yanapirinakampiw mä conexión uñstayapxi, jupanakax mä kasta escudo ukhamaw jupanakamp jaqinakan akapachamp chika. Chaman yanapirinakapax, sañjamawa, uka jaqirux jark’aqapxäna, Alto ukat Bajo mundo ukan ajayunakapan ch’aman ch’amanchatapata, jupanakampiw yatichirinakax aruskipt’apxirïna.
Ukanx walja jan yatxatat chamananakax utjarakïnwa. Jupanakax janiw iniciados chamanes ukanakat sipanx qullqi tuqit lurawinakan irnaqapxäna. Sacrificio lurañanak lurapxäna, jupanakax wali jiskʼa atributonakanïpxänwa, janiw éxtasis ukar puriyapkänti, ukat mä qhawqhanikiw hipnosis sat chʼamanïpxäna.
Payïri tamax dedicado chamanes Si'mya, jupanak taypinx aka variedades ukanakax yaqhachatawa: Penzretna, jupanakax jutïr pacha uñjapxaspawa ukat jach’a diosampiw aruskipt’apxarakispa - Num; Yal'tana - jan wali ajayunakar jawsaña: "chamanes ukanakax ajayunakampix wali sumaw sarnaqapxi, ukampis jan wali ajayunakar luqtirinakax utjarakiwa"[4]; Mutratna tadebya - mä milagro luriri; Tem'sorta - lurañanak luraña; Hehe tevrambda - jach’a ajayunak apaniña.
Aka chamananakax jan yatxatatanakat sipan mayjäpxänwa, jach’a yatiñanakapampix ukhamarak yatiñanakapampix, juk’amp jach’a nivelan sayt’asipxäna ukat jach’a autoridadanïnwa. Jupanakax janiw naturaleza ukan phenomenanakapak yatipxañapäkänti, reno uywañ, artesanía ukanakak yatipxañapänwa, jan ukasti kun sañs muni uk qhanañchapxañapänwa, kunjams apnaqañax uk yatxatapxañapänwa. Yatichirixa janiwa pachamamaruki uñt’ayawaykiti, jan ukasti jaqina ukhamaraki uywanaka anatomía uñt’ayaraki. Iniciados Si'mya chamanes jupanakax pandereta apnaqapxañapatakiw jaysapxäna, ukampis janiw colgantes ukanakax utjkänti. Colgantes ukanx yatiyirinakax sapxiwa, chaman ukan jach’a ch’amapaw utji. Ukat mä chaman jan practicanïki ukax janiw uka ch’amap katxaruñjamäkaniti, ukat inas jiwchispa. Colgantes ukax práctica ukat rango ukampiw juti.[5]
Yaqhep yantʼanakat pasasa ukat chamanes satäkis ukar mantañ tukuyasajja, ritualanak lurañatak derechonïpjjänwa. Tunka mara yatiqasa machaq colgantes katuqasa, jupanakax yatxatatjam uñjatäpxänwa - Janumta. Penzretna jupax Ya'nyanga tadebya categoría ukan chaman ukan lurawip phuqhawayi. Khehe tevrambda chaman ukax nuv’nyanga ukan chamanes ukanakaruw uñt’ayasi, jupanakax alaxpachan ajayunakampi chikt’atäpxänwa, jupanakatw jach’a diosan kamachip yatiqatayna.
Muthratna tadibe, Tem’sorta, Yal’tan uksan chamanes ukanakax milagros ukanakat uñt’atäpxänwa, tricks ukanak jupanakpachaw lurapxirïna. Jupa pachpaw ch’axwapxäna, balas katjapxäna, trochee ukamp ch’allt’asipxäna, p’iqinakap khuchhuqapxäna, ukat juk’ampinaka. Uka k’arinakxa tunka llätunkani patak maranakanxa walja yatxatirinaka ukhamaraki sarnaqirinakawa qillqantapxatayna. Jupanakan luratanakapax wali kunayman tuqitwa lurasïna. Taqi ritual ceremonianakanwa chikañchasipxäna. Uka chamananakax wali ch’aman hipnosis ukanipxatapawa. Jupanakax wali yatiñan poeta-improvisadores ukhamäpxänwa, uñjirinakax suma amuyunak uñstayapxäna. Jaqinakan psiquis ukar ch’amanchasa, artístico uñacht’awinakan suma uñnaqapampix, jupanakax artístico anatäwipampix uñjirinakaruw chuym ch’allxtayapxäna. Modulación de voz, expresiones artísticas faciales, gesticulación, taqi ukanakax jaqirux ch’amanchawayiwa.
Chamanes tuqit materiales ukanakat uñakipt’asax sapa mayniw territoriopan practicapxirïna ukat medios ukat técnicas ukanakamp apnaqapxirïna. Uka chamananakatxa janiw maynis lurawinakapsa ukat lurañanakapsa chiqancht’apkänti.
Uka yatiñax arst’at saräwinakarjam luratawa, kunatix Nenets jupanakax janiw qullan libronakanïpkänti. Ukhamaraki, chamanes ukanakax suma yatipxañapawa orden de servicios rituales ukanakax sapa categoría de diosas ukat ajayunakar uñt’ayata. Yupaychañ kamachinak yatiñakix jupanakatx mä excepcional memoria, suma amuyun yatiñanaka, creativa imaginación ukat ejecutivo habilidad ukanak mayi.
Leonid Lar, jupax Ph.D.
TSPI jupanakarux. D. Mendeleev sat chachan arunakapa
Tobolsk, Rusia markanwa ukham lurasi
Uñt’ayañataki: tel. (34511) ukat 52736
ukax akham uñt’ayatawa: http://www.ttknet.ru/~lar
Correo electrónico: lar@ttknet.ru ukaruw qillqt’asma
626150, Tobolsk, Caja Postal 705 uka jakhuru
Qhanacht’awinaka:
Anuchin O.N. Yermak nayra Siberia markar uñt’asiñ sarnaqäwipat. M. 1890, S. 49 ukat juk’ampinaka
Belyavsky F. Ártico qutar saraña. M. 1833, S. 173 ukat juk’ampinaka
G. Mandakov, N. Vanuito, T. Khudi, M. Salinder ukat yaqhanakampix wayn tawaqu chamanes ukanakar yatichañ tuqit yatiyapxäna ukat uka titulo katuqañ tuqit yatiyapxäna.
Finsh O. Bram A. Siberia Occidental uksar saraña. M. 1882, S. 486 ukat juk’ampinaka
Shaman Mandakov jupax si'mya ukat mal tadebya ukanakan mayj mayjätapat qhanañcht'awayi.
Home | Articles
January 19, 2025 19:01:22 +0200 GMT
0.009 sec.
