Pasuria e botës shpirtërore të Khakasses përfaqësohet nga thesare të paçmuara të monumenteve folklorike që na kanë zbritur nga kohra të lashta. Veprat e letërsisë gojore pasqyronin të kaluarën historike të popullit, lidhjet e tij etno-kulturore me fqinjët, idealet estetike dhe sofistikimin e gjuhës. Në një kohë, akademiku B.Ya. Vladimirtsov vuri në dukje se jo çdo evropian mund ta vlerësonte bukuria e poezisë së bagëtive të Azisë Qendrore dhe Siberisë Jugore, të cilat kanë letërsinë e tyre unike dhe një lloj qytetërimi.
Ndër zhanret e ndryshme të folklorit Khakass, një vend të veçantë zë eposi heroik - "alyptyg nymakh". Ata u dalluan për fjalën e tyre poetike dhe u interpretuan nën tingujt e instrumenteve muzikore. Në qendër të përrallave heroike janë imazhet e heronjve alip. Kuptimi i jetës së tyre është të mbrojnë lirinë e atdheut të tyre nga shkeljet e khanëve të huaj dhe monstrave të nëndheshme. Eposi heroik paraqet konceptet mitologjike të kakave për ndarjen e universit në tre botë. E sipërmja - "chayan chir" ishte në parajsë dhe ishte vendbanimi i nëntë krijuesve, kreu i të cilëve ishte Chalbyros-Chayan. Midis turmës së hyjnive supreme, emrat folklorikë: Kugur-chayasy-bubullues, duke goditur shpirtrat e këqij me shigjetat e tij; Chaltyrakh-Chayachy - krijuesi i dritës që ndriçon tokën; Charlykh-Chayan është arbitri i fatit personal të njerëzve, etj. Në botën e poshtme - "aina chir" shtatë hyjnitë nëntokësore - sundojnë erliks, kreu i të cilave është Erlik-khan ose Chines-khan. Grupi i hyjnive më të ulëta përfshin fëmijët e vetë Erlik Khan (djali i Itker-Molat dhe vajza e Ucham-Tolay), si dhe Uzur Khan - kreu i mbretërisë së shpirtrave njerëzorë të vdekur, Tami Khan - mbreti i të fundit shtresa e botës së krimit, ku njerëzit dërgohen në mundime skëterre dhe të tjera.Në nymakh alyptyn gjenden emrat e shtatë kizerëve - heronjve të vendit të poshtëm. Ka personazhe të ngjashëm në epikën Altai. Ata padyshim kthehen te fara e protagonistit të epikës mongole Geseer. Në botën e mesme - njerëzit jetojnë "kunn g chir". Ata janë të rrethuar nga shpirtra të ndryshëm - pronarë të zonave dhe fenomeneve natyrore - "eezi". Kreu i të gjithë mjeshtrave malorë quhet "Khubai Khan", kreu i shpirtrave të lumit - "Sugdai Khan", pronari i erës - "Childei Khan", etj. Heronjtë - alipet në aventurat e tyre futen në botën e krimit dhe parajsë te krijuesit.
Emrat e violave ndryshojnë ashpër nga heronjtë e prozës së përrallave. Bogatyrët kanë titujt: "khan" - mbret, "taichy" - princ, "moke" - e dashur, "mirgen" - gjuajtës me qëllim të mirë, "ton s" - burrë i pasur, "molat" - çelik damask, dhe personazhet femra janë zmadhuar: "aryg" -pastërti, shenjtëri, "hoo" - bukuri. Titujve u shtohen përkufizimet: "ah" - i bardhë, "ay" - hënor, "altyn" - i artë, "khartyga" - skifteri, "ch bek" - mëndafsh etj. Shumica e emrave të përveçëm Alyp përfaqësohen nga kombinimet e mëposhtme: Akh Khan - Cari i Bardhë, Altyn Khan - Cari i Artë; Saryg taychy - princi i verdhë, Kharon taychy - princi i pangopur; Ai Moke - njeri i fortë me fytyrë hëne, Chalaty Moke - njeri i fortë i çelikut; Kun mirgen - Qitës solar, Khartyga mirgen - Qitës Skifteri; Hanton s është një njeri i pasur mbretëror, kunton s është një njeri i pasur me diell; khatyg molat - çelik damask i fortë, taptaan molat - çelik damask i farkëtuar; Altyn Aryg - Ari i pastër, Khubazyn Aryg - Qelibar i pastër; Alan Hoo - Bukuroshja e pafajshme, Hubai Hoo - Bukuroshja me flokë të hapur, etj. Disa nga emrat nuk janë të përkthyeshëm nga gjuha moderne Khakass. Për shembull, Khanar Khan, Saadai Mirgeya, Chylbazyn Moke, Khalanar Taichi, etj. Në legjenda, emrit të alipit i shtohet domosdoshmërisht pseudonimi i kalit heroik mbi të cilin ai kalëron. Gjithsej, në monumentet e eposit heroik numëruam jo më shumë se njëqind emra të përveçëm heronjsh. Ndryshe nga epika Kirgiz Manas ose epika Kalmyk Dzhangar, tregimet heroike kakasiane përfaqësojnë një shumëllojshmëri të pafund shembujsh epikë që nuk janë të lidhur me njëri-tjetrin në cikle të vetme.
Për shkak të faktit se në epikën heroike të popujve turko-mongolë nuk ka emra të vendeve dhe shteteve specifike (me përjashtim të disa emrave të heronjve - Tazy Moke - njeri i fortë Taxhik, Tibet Khan - mbret tibetian, Khydat Khan - kinez mbret), folkloristët priren t'ia atribuojnë krijimin e tyre periudhës së formacioneve shtetërore. Me një analizë të kujdesshme të teksteve Khakass, ne arritëm të gjurmojmë se veprimet e disa legjendave shpalosen në vendin Khoorai (Toly Khoorai) midis popullit Khoorai. Ndjenja e dashurisë për mëmëdheun "Toola Khoorai" promovohet edhe nga përrallat heroike të Shors, të cilët historikisht lidhen me Khakass. Duke marrë parasysh këtë term etnopolitik (nuk ka asnjë emër të Kirgistanit në epik, dhe, për më tepër, asnjë emër të Tadarit), si dhe titujt e heronjve alipik (khan, taychi, chaizan), mund të supozohet se përfundimi i formimit të nymakhs alyptyg ndodhi gjatë periudhës së shtetit Khooray, d.m.th. në mesjetën e vonë.
Sipas traditave të Khakas, nymakh alyptyg kryhen gjithmonë natën, nga mbrëmja në mëngjes. Gjatë ditës, tregimtari mund të devijojë dhe të humbasë në rrugën e tij. Nëse kapej nga agimi, atëherë vrima e tymit të yurtës ose dritaret e shtëpisë mbylleshin. Disa histori ishin aq të mrekullueshme sa u zvarritën për disa netë. Sidoqoftë, alyptygynymakh nuk duhet të kalojë jetën e tre brezave të alyp, përndryshe interpretuesi rrezikon fatin e tij. Çdo përrallë, aq më tepër një vepër heroike, nuk mund të ndërpritet në gjysmë të rrugës dhe duhet të çohet deri në fund. Përndryshe, mosha e transmetuesit do të jetë e shkurtër. Performanca e alyptyg nymakh u mor seriozisht dhe shakatë ishin të papërshtatshme këtu. Një herë Borgoyanov Toraat performoi legjendën deri në mëngjes. Kur doli dielli dhe njerëzit shkuan në punë, Thoraati u detyrua ta përfundonte i vetëm. Nëse khaiji ndërpret vazhdimisht alyptyg nymakhi dhe nuk i plotëson ato, atëherë "shpirtrat mjeshtër" të veprave epike do të zemërohen dhe do t'i marrin jetën një transmetuesi të pakujdesshëm ose nuk do ta lëshojnë shpirtin e të ndjerit derisa ai të përfundojë të gjitha veprat e filluara. Është e domosdoshme kthimi i Alipeve në kullotat e tyre të lindjes (çurt), përndryshe ata do të enden nëpër botë të shqetësuar. Ata do të vijnë te tregimtari në ëndërr dhe do ta qortojnë - "si guxon të na lësh të shkojmë dhe të mos kthehemi në shtëpi?". Rapsodët mund të vdesin edhe nëse ngatërrojnë fjalët e legjendave, të cilat dallohen veçanërisht nga drama e tyre (nymakh pazy). Një ide e ngjashme ekzistonte edhe tek interpretuesit e Oiratit, të cilët ishin të sigurt se "shtrembërimi i eposit është një mëkat i madh, për të cilin mund të dënohet nga gjenitë mbrojtëse dhe vetë heronjtë, të cilët këndohen në këtë apo atë epos". Veprat epike, sipas besimeve popullore, kishin "shpirtrat e tyre mjeshtër -" nymakh eezi ". Kur vjen "nymakh eezi", fjalimi i tregimtarit rrjedh lehtësisht dhe një instrument muzikor tingëllon me zë të lartë. Lindja e përrallave të reja heroike shoqërohet me hajxhi të madh. që i shohin në ëndërr.
Treguesit gëzonin respekt të madh dhe shpesh ftoheshin të vizitonin pjesë të ndryshme të Khakassia. Në disa klane nuk paguanin taksa. Ndonjëherë fajtorët liroheshin edhe nga burgjet për t'i dëgjuar në festa publike, në kongrese të çajzanëve etj. Bai të mëdhenj, si Kartin Apun, mbanin tregimtarë dhe këngëtarë në pronat e tyre. Megjithatë, vetë hajxhitë, të cilët iu përkushtuan poezisë epike, konsideroheshin njerëz me fat të keq. Shpesh mbetën pa familje, pa pasuri dhe pa pasuri.
Para fillimit të tregimit, rapsodi ishte ulur në anën e nderuar të yurtës në një rrogoz të bardhë të ndjerë. Të pranishmit shprehën fjalët e tyre ndarëse: "Legjenda të mbushet me beteja të ndryshme! Le të mbushet përmbajtja me barriera të ndryshme magjike (poolta)!" Haiji fillimisht spërkati me verë instrumentin e tij muzikor, sepse ky i fundit konsiderohej më i rëndësishëm se tregimtari. Pastaj e mbajti kupën 3 herë rreth kokës së çatkanit dhe vetëm më pas e piu pijen. Vera e spërkatur arrin deri te shpirtrat mbrojtës të instrumenteve muzikore dhe heronjtë epikë, të cilët dehen bashkë me haixhin. Dashamirësia e tyre pasqyrohet në tingullin tingëllues të telave dhe në zërin në rritje.
Alyptyng nymakhs u kryen me këndim të ulët në fyt - "hai" në shoqërimin e instrumenteve muzikore. Këndimi në fyt alternohet me rrëfimin recitativ të pjesëve të kënduara të veprës. Një performancë e mbështetur plotësisht në stilin tradicional quhet "attyg nymakh" - ndezur. histori kali. Kur përmbajtja e alyptyg nymakh transmetohet pa këngë në fyt dhe pa shoqërimin e instrumenteve muzikore, atëherë një epos i tillë quhet "chazagynymakh", d.m.th. historia e këmbës. Kur rrëfenin “në këmbë”, heronjtë nuk hipnin mbi kuaj. Një mënyrë identike interpretimi ekzistonte midis tregimtarëve mongolë, të cilët kurrë nuk treguan epika heroike, por gjithmonë këndonin nën shoqërimin e instrumenteve muzikore.
Gjatë kryerjes së namakheve aliptyg, transmetuesit duhet të ndjejnë mbështetjen e dëgjuesve, të cilët shprehin kënaqësinë e tyre me pasthirrmat "ook" (në jug të Khakassia) ose "mesle" (në veri të Khakassia). Kur dëgjuesit janë pasivë, Haiji shpreh pakënaqësinë: “Njeriu që nuk thërret “meele” le të ketë fëmijë tullac!
Pas përfundimit të legjendës, u mbajt një festë e vogël - "lodër nymakh". Mikpritësit e trajtuan rrëfimtarin me mish të gjallë me gjalpë, folkan me qershi të shpendëve, gatuan pjatën “ysty”. Njerëzit e pasur i dhanë khaixhit një këmishë Khakass për mjeshtëri të shkëlqyeshme, dhe kasa të mëdha kuajsh.
Sipas traditave popullore, tregimtarët u dërguan posaçërisht në taiga për një gjueti të suksesshme. Shpirtrat e malit "tag eezy" duan të dëgjojnë përralla dhe muzikë. Për kënaqësinë që merrnin, gjuetarëve u jepnin “bagëtitë”, d.m.th. kafshëve. Domosdoshmërisht, para së gjithash, peshkimi në taiga, nën tingujt e komys, u krye alyptyg nymakh. Në mbrëmje përgatiteshin ushqime të shijshme dhe me avullin e nxehtë “oor-qelb” u godisnin shpirtrat e malit. Legjenda u interpretua në tre netët e para. Nëse në ditën e tretë "hai" që këndon fyt forcohet dhe bën jehonë, atëherë shpirtrat malësorë, të kënaqur nga muzika, këndojnë së bashku. Kështu që do të jetë fat! Në taiga, tregimtari nuk mund të gjuante. Ai gatuan ushqim dhe pastroi kabinën e gjuetisë.
Para se të kthehej nga taiga, tregimtari përsëri performoi alyptyg nymakh për tre netë. Duke e mbaruar, Haiji tha: "Lërini të rriten edhe më shumë bagëtitë e shpirtrave të malit! Pasi morëm peliçet e kafshëve të shtrenjta, lamë mishin e gjahut në tajga. Merr shpirtrat e tyre! Mos mendoni për ne dhe mos na ndiqni më!"
Pas gjuetisë, pati një ndarje të barabartë të plaçkës midis të gjithë anëtarëve të artelit. Tregimtari mori të njëjtën pjesë.
Sipas besimeve popullore, penisi guttural dhe tingujt magjikë të instrumenteve muzikore tërheqin shpirtrat e malit, tezat shamanike dhe shpirtrat e njerëzve të vdekur. Lidhur me këtë, kishte zakon që në përkujtim të ftoheshin tregimtarë, të cilët gjatë natës së përkujtimit interpretonin poezi heroike. Shpirti i një të ndjeri u ul në një instrument muzikor dhe, sikur në jetë, dëgjoi legjendën. Ndonjëherë bënin shaka dhe “tërhiqnin” zërin e hajxhit tek ata. Prandaj, për të mos humbur zërin, rapsodi vizatoi një kryq nën mjekër me një qymyr.
Turkologu i mirënjohur VV Radlov tërhoqi vëmendjen për vendin e rëndësishëm të eposit heroik në jetën shpirtërore të Khakass. Ai hasi në një situatë të ngjashme vetëm me një popull tjetër turk - Kirgiz. Prandaj, ai besonte se prirja për poezi epike ishte karakteristikë e Kirgistanit Yenisei dhe mbeti po aq e fortë midis pasardhësve të tyre - Kirgizëve dhe Khakass, megjithëse këta dy popuj kanë jetuar veçmas nga njëri-tjetri për rreth 10 shekuj. Megjithë diskutimin e vazhdueshëm mbi problemet e etnogjenezës së Kirgizëve dhe Kakasëve, të dhënat folklorike na lejojnë të ndajmë mendimin e VV Radlov.
Tashmë po largohen njohësit e fundit të eposit. Në mesin e të rinjve nuk ka tregimtarë dhe nuk ka dëshirë për ta mësuar këtë aftësi. Ndoshta do të kalojë pak kohë dhe alyptyg nymakh do të mbetet vetëm në faqet e librave.
Home | Articles
January 19, 2025 21:52:43 +0200 GMT
0.006 sec.
