Khakass ukan mä jach'a iyawsäwipax "Poonchakha (Puunchakh, Muunchikh) - el rasgo estrangulador. Jichhakamax chika taypinkir ukhamarak jilïr jaqinakan jaqinak taypinx aka jan wali mitológico jaqimp chikt'at amuyunakax utjiwa. Llakiskañawa , literatura científica ukanxa janiwa aka categoría de espíritus uka tuqita phuqhata, sistematizado yatiyawixa utjkiti.V.Ya.Butanaev diccionario histórico ukhamaraki etnográfico ukanxa, ukhamaraki "Burkanismo de los turcos de Sayano-Altai" uka lurawipanxa, a mä jisk’a qhanañcht’awi aka mitológico uñt’ayawixa churatarakiwa [Butanaev V.Ya., 1999, p. 91; He, 2003, p. 95].Poonchakha tuqita mä juk’a yatiyawixa V. S. Topoev ukhamaraki M. N. Charkova jupanakana qillqatapanxa "Métodos tradicionales de suicidio prevención en la sociedad Khakass" [Materiales del seminario científico-teórico. 2001]. expedición, jiwasax mä qawqha yatiyawinak "Poonchah" tuqit apthapiñ atipxta ukatx mä juk'a pachax uka carácter mitológico ukamp chikt'at ch'usawjaruw phuqhantawaytanxa.
Jichhax khakas jaqinakan coloquial arupanx "Poonchakh Chorche" - (lit. Poonchakh sarnaqawi), mä jan ukax walja asentamientos ukan jakirinakan walja jiwayasiñap uñacht'ayir arunakax wali apnaqatawa; "Poonchakha hystyrbskhan" - "Poonchakha ukan ch'amaparuw katuyasiwayi (i.e. warkkatasiwa)" [FMA, Akhpasheva (Subrakova) Z.A.].
Khakas jupanakan amuyunakaparjamaxa, Poonchakh ajayunakax Erlik Khan ukan luqtirinakapawa. Khakass chamán Tadi Burnakova jupax akham sasaw sapxistu: “Poonchakhtarda Ilkhan picazón” - “Ilkhan (Erlik) jupax (literalmente - luraraki) Poonchakhov ukar mantañapataki”. Jaqinakan amuyunakaparjamaxa, "Poonchakh", ajayunakan akapach uñt'ayirjama, jilpach jaqinakatakix janiw uñjatäkiti. Ukhamarjamax V.Ya. Butanaeva: "Ukax (Poonchakh - B.V.) mä qhana uñjirikiw uñjasispa ukatx p'iqip patat p'iyanak phuqhantat uñt'ayasispa" [Butanaev V.Ya., 2003, p. 95]. Jiwasan yapu materiales ukarjamaxa, nayra pachanx Poonchakhs jupanakax jaqinak taypin sarnaqapxirïna, común jaqinakjama. Qhepatjja, jan uñjkañaw tukupjjäna. Jaqinakax amuyunaka liyt’añ yatipxi sasaw amuyapxi. Jupanakax mä jaqin jan ch’amanïñ jikxatapxi ukat ch’amampiw ch’amanakapamp apnaqapxi, jan walt’ayat jaqirux warkkatañapatakiw wayt’apxi. Mä qawqha jaqinakakiw jupanakar uñjapxaspa.
Yatiyirinakax sapxiwa, aka ajayux kunayman tuqitw uñstaspa. "Poonchakh ukax wali axsarkañ uywawa, walja uñnaqaniwa. Jaqi, uywa jan ukax quqa" [FMA, Toburchinov N.P.]. Ukampis juk’ampirus khakas jaqinakan conciencia mitológica ukanx jupax chacha (warmi) ukham uñacht’ayatawa. "Poonchakh jupax wali suma warmiwa. Khakass isimp isthapt'ataw sarnaqäna. Amparanakaparux mä soga apt'atawa. Chachanakarux sallqjasaw warkt'ayaraki" [FMA, Borgoyakova A.V.]. "Jiwasan jaqinakas taypinx saxranakaw utji, jupanakarux Poonchakh - mä estrangulador sasaw sutichapxta. Jilapartx janiw uñjatäkiti, ukampirus nayra jaqinakax suma imill wawanakar uñtasit sarnaqapxi sasaw sapxi" [FMA, Chertykova B.M]. "Poonchakh jupax warmir uñtataw sarnaqäna, ukampis ukax mä jach'a, wali jisk'a jaqir uñtataw uñjasi. Jupax wali axsarkañ ajanuniwa, thaya nayraniwa. Kawkhantix Poonchakh jupax paski ukanx jaqinakax ukan warkt'asipxi" [FMA, Gorbatov V.V.].
Poonchah ukan uñstawipax juk'ampiw "wila jayp'u" - inti jalant tuqin uñsti, urut arumar mayjt'añ pachanx [Butanaev V.Ya., 2003, p. 95].
Poonchakh tuqit nayra Khakass amuyunakax cristiano ideología ukamp wali ch’amanchatawa. Jila partejja, uka amuyunakajj jucha toqet amuyunakapanwa uñachtʼayasi. Yatiyirinakax sapxiwa, Poonchakh jupax jucharar jaqinakan almapawa, jilpachanix warminakawa. Uraqinkapxiwa, janiw alaxpacharusa, infiernorus sarapkaspati sasaw amuyapxirïna. “Mä chachan warmipaw jiwxäna. Mä sartañ uru amtasipkäna. Ukat ukat mä warmix mä jiwat warmiruw uñjäna, jupax mä nayra jallu abrigompiw jutäna, ukat mä soga amparapar apt’ataw jutäna. Jiwatax aka soga warmiruw churäna ukat akham sänwa: “Jan yatiyamti Mikhail chachajaruw jutta” sasaw ukham säna ukat chhaqtxarakïnwa. Warmix uka sogax jupatakiw sasaw amuyäna. Ukampirus mä juk’a pachatxa, viudox warkkatasïna" [FMA, Ivandaeva V.I.]. Mito folklórico lurañax Poonchah ukarux taqi kunatix mä jan wali mitológico jaqin uñacht’äwinakap uñacht’ayäna. Jupax jiwañ ajayuwa, ukax sociedad Khakass ukan uñstatapax jaqinakan jiwatapampiw chikt’ata. Chamanes jupanakax sapxiwa kunatix aka ajayun uñstatapax mä jaqin t’unjir sarnaqawipawa "[Topoev V.S., Charkova M.N., 2001, p. 212]. Jichha iyawsäwinakarjamaxa, Poonchakh jupax jaqinakarux juti kuna pachatix ajay tuqin jan walt’ayat pachanakanx, juk’ampi walja kutiw alcohol umañanak umañ pachanxa." Poonchakh ukax jaqir uñtat jaqiwa, kunkaparux mä sogampiw chint'ata. Ukhamaw Poonchakh ukax aka soga ukan wallows ukat jaqinakarux jawsatayna: "Kil per!" - "¡Akar sarañamawa!". Jaqinakax alcohol umapki ukhax juk’ampiw ch’amanchasi. Jupax sapa kutiw chacha warminakarux ch’axwayi ukat warkkatasipxañapatakiw sallqjaraki" [FMA, Borgoyakova V.I.].
Jiwayañ ajayux wali uñt’atawa, kunatix jan walt’ayat jaqinakarux jan walt’ayat jaqinakarux jakäwipan jan suyt’äwipat amuyt’ayañ yati, ukat jiwatat qhipat juk’amp suma jakañ arsutapata. Taqi aka uraqin t'aqhisiñanakat "compensar" uka aru churaraki. “Mä warmix chachapampix wali jan waliw jakasïna, mä kutix yurt ukan qunt’ataw utan lurañanak luraskäna, mä chacharuw calderat mistur uñjasax akham säna: “Jumax wali jan walin jakasktaxa. Chachamax jumaruw jawqʼjstam. Taqi t’aqhisiñanakat qhispiyapxäma” Aka jaqix warmirux mä lazo uñacht’ayäna ukat akham sänwa: “Kunkamar ucham, kunattix janiw ch’amäkiti ukat jan ch’amäkiti. Wali sumaw jikxatasïta” sasa, uka warmejj kunkapar soga jaqontañ wal munäna, ukampis jupajj akham sänwa: “Janiw uk lurañjamäkiti, kunattejj jiskʼa wawanïtwa. Kunjamas jan nayamp jakasipxani "Poonchakh jupax jaya pachaw amuyt'ayañ yant'äna, ukampis janiw juparux katuykänti, janiw warkkatkänti" [FMA, Chertykova B.M.].
Mä chiqax kawkhantix mä estrangulador ajayux jan walt’ayat jaqir suyt’ki ukax mä calle (thakhi) satawa. Mitólogo de la carretera jan ukax, aka tuqinx calle, ukhamarak punku, ukax mä técnica favorita de la conciencia tradicional ukawa, kawkhantix yaqha pachankir ch’amanchirinakamp jikisiñax utjki uka chiqanakar uñt’ayañataki. Mä jaqix Poonchakh ukar uka chiqanakan uñt’ki ukax walja kutiw aka evento ukan mä tema pasivo ukar tuku. Ukham jan walt’ayat jaqin qhispiyasiñapax jilpachax yaqha jaqinakan (wila masinakapan jan ukax amigonakapan) ch’amanchawipatw dependi. "Mä kutix chachajampix Verkh-Askiz aylluruw sartañatak sarapxta (pusi tunk urunaka). Jilajan utaparuw sayt'apxta. Qunt'asipxta ukat aruskipt'apxta. Chachajax Kharaty sutiniwa, jupax calliruw mistuwayxi. Walja". pachax pasawayxiwa, ukampis jichhakamas janiw kutt’ankiti.Llakisiñ qalltawayta, jilajaruw sista: “¿Kawkirus Kharatyx sarxi? ¿Kunatsa jan walja tiempo kuttʼankpacha?’ Kunas jupar paskatayna uk uñjañwa amtapjjayäta.Ukat punku jistʼarapkäna ukhakiw mä jaqejj callet jaltawayjjäna, chachajaw jikjjatasïna, jupajj akham sänwa callir mistuwayxäna. nayraqatapar jaquntatäna ukat warmiruw tukuwayxäna. Warmix amparapan mä botella vodka apt’ata, ukat kunkaparux mä lazo warkt’ata punku tuqiru, jan qhipäxaru kutt’ayasa. Aka warmix wali ch’amampiw granero ukar jawsanitu. Jupax akham situwa: “Aka botella umañäni, kunatix jumax nayan wila masijawa” sasa. Ukatwa sallqjawayitu ukat jawsanitu. Ukat uka jaqix pachpa jaqiwa. Jupampi saraskä ukhajja, cheqapuniw warktʼasirïta. Punkujj jankʼakiw jistʼarasïna. Kunawsatix ukham luraskäna ukhax chhaqtxänwa," chachajax sarnaqäwip tukuyäna" [FMA, Mamysheva E.N.]. Ukhamarjamax V.Ya. Butanaev, callinxa caballo thakiru sarasaxa jiwayasiñ ajayutxa imantasismawa, kunjamatixa jupax caballo kayuparux axsarayi" [Butanaev V.Ya, 2003, p. 95].
Poonchakh ukatakix jaqinakar ch’amanchañatakix nayrïr thakhix iwxt’awinaka ukat yatiñan sallqjañawa, uka yanapt’ampiw jaqin ch’usawjap (alma) lunthatasi, ukax taqi jan wali lurawinakapan nayrïr amtapawa. Jupaw jaqinakar jiwayasipxañapatak chʼamañchi. “Mä jaqiw arumanakax ikiskäna. Mä akatjamat mayniw liwxatäna, ukat uka jaqix sartasxänwa. Mä jan uñt’at aruw akham säna: “Warkt’asipxañäni!”, uka jaqix akham sasaw jaysäna, jichhax janiw tiempox utjkituti, ukatwa janiw kawkirus sarkäti qullu, jaqi masipax warkt'atawa. Poonchakh jupaw sarnaqäna A.F. .] ukat juk’ampinaka.
Bylichki ukax wali jach’akiwa, kawkhantix Poonchakhi, suma imill wawanakar uñtasita, wayn tawaqunakar jawst’i, alcohol umañax mayacht’asis kusist’añ munapxi. Ukat machjasipxi ukhaxa, warkkatasipxañapatakiw amuytʼayasipxi. Jan chʼamanïki uka jaqejj amuytʼayañar iyaw sasaw warktʼasi sasaw amuyasi. Jilapachax uka ajayunakax tama tamaw sarnaqir uñjasipxi. "Aka saxranakax walja kutiw tama tama sarnaqapxi. Ukhamat paqallq tunk maranakanx Molotov ayllun jutapxäna, ukatx jaqinakax ukanx maynit maynikamaw warkt'asiñ qalltapxäna" [PMA Chertykova B.M.].
Khakas jaqinakan conciencia mitológica ukanx kunjamtix nayraqat arsuwayktanxa, chika taypinx qullunakamp chikt’at uñjawinakampiw jikxatasi, ukampiw jaqinakan uñstawipax uñt’ayasi. Qullunakan (ajayunaka) "jaqinakan" manqhankir uñstawipax, mayj mayj uñt'atawa ukat jaqinakatakix mä juk'a jan walt'äw apasiñapataki, ukax walja kutiw jan wali ajayunakan manqhankir esenciapampi kikipa sasaw amuyasi. Khakass taypinx mä arst'awiw utji "tag harazy" - qullu jan wali ajayunaka. Ukatx janiw muspharkañakkiti, mito folklórico lurañax awisax Poonchakha qullunakan "qunt'ayasi". Yaqhip yatiyirinakax sapxiwa, jiwayasiñ ajayunakax qullunakan jakasir uñstawinakaw sasaw qhanañchapxi: "Poonchakh satäkis uka uywanakaw utji. Ukanakax qullun uñstawinakapawa. Janiw taqinix uñjapkiti. Warmi ukham sarnaqatapaw sapxiwa, mä sogampiw sarnaqaski". .Jupax markan isimpiw isthapita.Arumanakax sarnaqi ukat walja kutiw galpones ukan jaqinakar uñji.Poonchakh jupax kawkhantix fiestas ukanakax utjki ukan uñstañx muni, kawkhantix jaqinakax alcohol umapxi. Caballox wali sum ajayunakan jak’achasiñap jikxati "[FMA, Borgoyakova A.N.].
Khakass amuyunakaparjamaxa, Poonchakh jupax jaqinakarux jakäwin jan walt’awinakapat jank’ak qhispiyasiñ ilusión ukamp ch’amañchi ukat qhipharux mä jaqin manqhankir jark’awip p’akinti, qhispiyatäniw sasin yatiyawinakampi. "Jiwasan ayllunx Kesar sat mä jaqiw jakasïna. Phuchapax jiwxänwa. Wali llakitaw jikxatasïna, warkkatasiñs munarakïna. Mä uruxa, mä sartasinx ferrocarril tuqiruw saräna. Warkkatañatakix abedul quqaw ajllïna. Jupax qunt'asirakïnwa." uka jak’anxa.Ukat mä akatjamat maynin arup ist’äna: “¿Kawkirus saratayna? ¿Kawkhans jikxataspa?" Kesar jupax thaqhasipkaspa ukham amuyasïna. Jupax warkkatasispa ukhax qhispiyapxämaw sasaw amuyt’ayäna. Jupax samarañ qalltäna, ukat mä lazompiw jaquqanïna. Qhipa pachanx Kesar jupax amuyup mayjt’ayäna. Jupax utaparuw kutt'awayxi ukat jiskt'asiwayi: ¿nayat jutapxtati?" Jaqinakax sapxiwa, janiw kunjams utat mistuwayx ukx amuyapkti. Poonchakh ukax wali sallqjañawa. Jaqinakax, qhispiyatäpxañap suyt'awimpiw yaqha pachar sarapxi". [FMA, Sunchugashev S.P. ukat juk’ampinaka.].
Jaqinakan iyawsäwiparjamax kuna imitación (mä cómico ukamp chika) suicidio ukax Poonchakh jupatakix mä "jawillt'awiwa". Supaya-ch’axwiri, yaqha pachankir jaqirjama, jan wali luratanakapatxa, ikiñ pachanx jaqinakarux uñstapuniwa. “Mä kutix mä taykax phuchhaparuw tuqinuqäna, mä negocio luratapata, phuchapax wali chuym ch’allxtataw taykapar axsarañ amtäna, jupax chuym ust’ayasisin warkt’asiñ munkaspas ukhamaw tukuwayi. Jupax soga apt’asisaw utat mistuwayxäna. jaqinakax t’ijt’asaw jutapxani juparux, khititix chuymacht’ani ukat jan jiwayasiñapat jark’aqani.Janiw khitis jutkänti.Imill wawax utaparuw kutt’awayxäna.Arumanakax mä samkaniwa.Mä jach’a wila ajanuni tawaquw jupar jak’achasïna.Jupax sudadera ukat botas de lona ukampiw isthapita.Jupax amparanakaparu mä soga katxarutayna, imillaruxa akhama sänwa: "¡sarxañäni!"
Nayra amuyunakarjamaxa, taqi Khakasses ukanakax yurïwitpach Poonchakh ukan jan wali lurawinakaparuw puripxi. Ukatwa, nayra pachanx kunapachatix wawax yurkän ukhax rituales especiales "profilácticos" ukanakax "lazo khuchhuqañ" ukanakax lurasiñapänwa. “Shamans jupanakax sapxiwa, Khakass wawanakax kunkaparux mä lazo ukamp yuripxi, ukat ukatw jaqinakax Poonchakh ukarux munapxi, jiwasax mä costumbre ukanipxänwa, mä wawax yurispa ukhax mä ch’ullqhi cuchillo kunka tuqit k’achat apsuñaw wakisïna manqha tuqiru, ukatxa mä chiqaru ch’iyar jaquntaña. Ukhamatwa, mä cruz apsutäna. Poonchakh ukax janiw ukham jaqirux sallqjañjamäkaniti" [FMA, Yukteshev A.F.].
Khakasses jupanakax amuyapxiwa, khitinakatix familiapanx warkkatasin jiwayasiñax utjkän ukanakax Poonchakh ukarux juk’amp jan walt’ayataw uñjasipxi. Ukham jaqinakarux ikiñ horasanwa jutapxi. Ukax aka sarnaqäwimpiw sum uñacht’ayasi: “Mä familiax arumanakax mä ch’usawjanw ikipxirïna, pamparuw ikipxirïna, uwija ñik’ut abrigonak uchasisa.Uka familianx paqallq jaqiw utjäna - mä tayka, suxta wawanaka.Janiw awkix utjkänti.Arumanakax , jilïr yuqapax ch’axwañat sartawayi.mamax samkan mä jan uñjkañ uñisirimpiw ch’axwaski, jach’at jach’at arnaqasi.Yuqax uka tuqit jalnaqt’asaw sartayatayna, kunas juparux pasatayna sasaw jiskt’äna, taykax janiw amtaskti sasaw säna kuna, nina nakhantayasa wawaparu uñjañapataki mayïna, ukatxa ikiñaru sarawayxatayna.alwaxa uñjatayna, ukampisa janiwa kunasa paskänti.Mamaxa wali alwata sartatayna.Ukatxa kunjamtï yatitaxa wakanakaru manq’ayañataki, leche churañataki saratayna .Ukatxa, jan kawkittsa mä adivino ukaw uñstäna, jupax ch’iyar ñik’utanïnwa, ch’uxña nayranirakïnwa, mamajax Aksinya satänwa, jupax awichaparuw adivinación yatiyañapatak mayitayna, jupax iyaw sataynawa uma.Adivinox mä qullqiw aka vaso ukar jaquntäna, uka qullqix Aksinyax churäna. Jupax mä vaso vodka umasaw amuyt’añ qalltäna.Uka vaso uñkatasinx akham siwa: “Ay, Aksinya, niyaw Muun ukar ch’allt’awayta” sasa chih - saxrax ch’amakt’ayi. Familiapan khitirus chʼakhanakap chʼajjwayapxi ukanakaruw jiwayañ yati. Muunchih jupax mä soga apt’ataw sarnaqäna ukat jaqinakarux asfixiar jawillt’i. Jan ch’amani jaqinakax ch’akhanakap ch’uqt’asipxi, ch’amani jaqinakax ukampiw ch’axwapxi. Aksinya awkipax ch’akhanakap ch’uqt’ataw uñjasiwayi, ukatwa Muunchikh jupax ch’ankhachañ munäna. Jach’a mamajax juparux jaqunukutaw sasaw säna. Jupax mä mayisïw liyiñ qalltäna, amparanakapamp mä qawqha kuynt’äwinak lurarakïna. Muunchihax jaya pachaw arknaqäna, qhipharux sayt’asinx janiw juk’amp jan walt’ayañax utjxaniti sasaw säna. Ukat chiqpachansa, uka pachatpachaw aka saxrax janiw Aksinya ukan utapan uñstkiti" [FMA, Burnakov A.A.].
Kawkhantix aka ajayux mä jaqir yatintäna, asfixia sasin amuyt’ayasa, magia imitativa ukampiw jaqir Poonchakh ukar jark’aqañatak apnaqapxirïna. "Uka lip'ichit lurat abrigox ch'uxñanakampi phuqhantatänwa ukat cáñamo sogampi jan ukax mä ch'uxña ch'uxña t'iju t'ijumpiw quqar chint'apxäna. Ukatx warkt'at lip'ichit lurat abrigorux mä chivompiw acolcharapxäna, uka isi dueñopax warkt'asiwayiwa sasaw sapxäna, sutip jawsasa". Kunawsatix phuqt’at ch’uxña quqanakax ismuwayxän ukat t’unjatäxän ukhax Poonchakh ukax janiw mayamps jutkaniti sasaw amuyapxäna" [ Butanaev V.Ya., 2003, p. 95]. Yaqha thakhix uka ajayump ch’axwañatakix “mä pistola cobre jan ukax bronce botón ukamp cargat mä disparo” [Ibid., p. 95].
Ukhamarjamax V.Ya. Butanaev, estrangulador ajayun jakañ utapax jawiranakan quta thiyanakanïnwa, ch’iyar ch’aphini jan ukax vortex quqa jak’ankiwa [Butanaev V.Ya., 2003, p. 95]. Jiwasan materiales ukarjamaxa, utanakan tejanakapax Poonchakhov [PMA, Kulumaev K.M.] ukan jakañ utapawa. Uka pachparakiw jaqinakan iyawsäwinakaparjamaxa, jupanakan jakañ utanakapanx yaqhip chiqanakaw utjäna - "Poonchakh chir" (Poonchakha markan (lit. uraqi)). Ukham chiqanakanx kunayman jan walt’awinakaw utjañapa sasaw amuyasi, jaqinakat maynix quqaruw warkt’asi. Aka sarnaqäw qillqt'añ atipxta: "Tashtyp markaruw jamach'i cereza thaqhir sarapxta, uka chiqar" Tigir Kurze ". Ch'amakt'añ qalltañkamaw apthapipxta. Phuqat cubos apthapipxta, utar kutt'apxta. Nayraqatax, mä trigo yapun , abedul jak’anxa, mä jaqiruw uñjapxta.Jiwasax uñjiriw sasaw amuyapxta ukat jichhax jupaw jaqunukupxitani.Jiwasan caballojax janiw jayankkiti, mä jaqiw nanak jak’an sarnaqäna ukat mä akatjamat chhaqtawayxäna.Mä caballoruw kayuk sarapxta caballox sayt'asiwayiwa.Mayni imill wawajax uka chiqaruw chiqancht'awayi, ukat kawallux sarawayxiwa.Nizhnyaya Teya aylluruw puripxta.Jaqinakarux sapxaraktwa, mä ch'iyar jaqiruw uñjapxta sasaw sapxitu.Jiwasax sapxituwa, "Poonchakh chir" - uka chiqax kawkhantix Poonchakh jakaskiwa.Tazoy sutini mä chachax jichhakiw ukan warkt’asiwayxi.Jupanakax sapxiwa, wali askiwa kawallu chiqanchapxta, jan ukhamäkanixa, jan walt’awinakax utjaspawa.Utar purisax taqiniw jiwañar puriñ munapxta, warkkatasiñ munapxta.Suerteniw jiwasanakatakiki , janiw khitis warkkatkänti" [FMA, Ulturgasheva Z.S.].
Khakas jaqinakan conciencia mitológica ukanx reencarnación ukan yatiñapax yaqha pachankir jaqinakan jach’a yänakapat maynïriwa. Poonchah ukan uñacht’awipax agresión ukampiw uñt’ayasi, kunatix jupax jaqinakar uñacht’ayi kunayman disfraces ukanakampi. Jiwañ ajayuxa, kunaymana kasta ukhamaraki kunaymana tuqinakata, jaqiruxa jiwayasiñapatakixa wayt’iwa: “Naya sapakiw jakasta, mä kutix uta punkunakax jist’arasïna ukat mä jach’a ch’iyara, lip’ichit lurat allqamariw mantani, jach’a jach’apuniwa de un calf. Nayax juparux jiskt’twa: "¿Chachati jan ukax allqamaricha?". Jupax jaysawayitu: "Nayax chachätwa" Ukat nayax juparux sista: "¿Kuna kasta jaqis jumax anukïtaxa" Jupax utat mistusaw mä vecinopar saräna. Mä juk’a pachatxa warkkatatap yatïna.Uka qhipatxa , qhipürux mä jaqiw revólver apt’ata jutäna, ukat axsarañjamaw akham sitäna: "¡Warkt'asim!". Ukat nayax qunt'asta, janis kunas utjkaspa ukhama pasäna, ukampis janiw qhipharkiti, taqi kunas warkt’asitu, mä juk’a pachax uka munañax utjawayitu, ukampis wali ch’amampiw ukat jithiqtawayta.Kunjamtï jaqinakax qhipat sapkitu ukhamarjamax Poonchakh ukawa.Jupax ayllun sarnaqäna, ukatwa paqallq jaqi, jila partex taqpach chachanakaw warkkatatäpxäna.Poonchakh jupax ch’iyar allqur uñtataw sarnaqäna, ukampis ukhamawa, markapax mä suma q’ala jan isin warmir uñtataw uñjasi, amparapar mä soga apt’ata.Taqi khitinakampis jikiski , jupax mä rastrillo luraraki [FMA, Chelchigashev E.N., ukat yaqhanakampi].
Yaqha pachanx warkkatat jaqinakax uka ajayun caballot sarnaqir jaqiruw tukupxi sasaw taqinix iyawsapxi [Butanaev V.Ya., 2003, p. 95]. Inas ukax uñacht’ayawaychi, alcohol umañanak umañkamax Poonchakh jupax jaqirux qunt’asispawa ukat almaparux jan waliruw puriyaspa sasaw amuyapxäna. Poonchah-an jan walt’ayat jaqix aka pachanx nayra llakinak amtañ qalltawayi, ukatx taqpach jakäwipax “ch’iyara saminakan” uñstawayi. Ukatwa maynix jiwañar puriñ amti. Uka pachparakiw alcohol umañax jukʼamp jan waltʼäwir puriyi. Poonchakh, mä jaqin estadop uñjasax jan uñjkayaw akham amuyt’ayi: “¡mä sogampiw chint’asim, kunkamar jaquntañamawa!” Ukat mä jaqix kunkapar mä soga jaquntasin warkt’asiñ wakicht’asi ukhax Poonchakh jupax kayunakap jaquntawayi, ukat warkt’asi [FMA, Archimaev E.K.]. Aka sarnaqäwix wali askiwa: "Mä awatiriw uwijanakar koshara ukar irpxaruwayäna ukat mä akatjamat maynin arup ist'äna: ¡Warkt'asim! Qalltanx ch'amakïniwa, ukatx jasakiw ukat wali askïniwa!". Uka aruxa ist’atawa ukampisa janiwa uñjatäkiti. Uwija awatiristi uwijat mistusaw utapar sarxäna. Nayax puenteruw puriwayta, ukat uka arux wasitat arsu: "¡Akan warkt'asiñamawa!". Awatiritix machjatäspa ukhaxa, warkkatatäspawa, ukampis janiw warkkatkänti. Ukhamatwa Poonchakh jupax jaqinakar sallqji, kunkaparux lazonak jaquntawayi ukat warkt’asipxañapatakiw wayt’i. Aka saxraxa mä aylluna yaqha aylluru saraski. Ukankir jaqinakax jupanakpachaw jiwayasipxi. Poonchakh ukax Kyzlas, Kazanovka ukat yaqha markanakan ayllunakanïnwa" [FMA, Ivandaeva V.I.].
Khakass amuyunakaparjamaxa, Poonchakh jupax kunayman chiqanakanx jaya pachaw jan walt’ayat jaqinakar arknaqaspa, amtapar puriñkama. Aka sarnaqäw yatiyapxitu: “Poonchakh jupax Kazanovka markaruw sarirïna sapxiwa. Mä chachax taiga markat qamir uywanakampi kutt’anxäna. axsarkañ, jan jaqirjama.Jupax uywa katurirux jiskt’äna: “¿Kawkhans ukham ukat ukham jaqix jakasi?”, Ukat jan uñtʼat jaqerojj akham sasaw jisktʼäna: “¿Kunatsa jupar munaskta?”, jan uñtʼat jaqejj akham sänwa: “Nayajj jaya tiempow thaqta, janiw jikjjatkti. Juparux munastwa." Aka jaqix sarxäna ukhax uywa katurix jan walt’ayataw jikxatasïna, wali mulljataw jikxatasïna. Jan kuna q’ipis jikxatasisax utaparuw jank’ak sarxäna. Utanx mä axsarkañ jaqimpiw uñt’asiwayta sasaw säna, jupax ukham ukham jaqiruw thaqhaski. Suxta jaqinakax jan uñt’at jaqi thaqhaskäna uka jaqirux uñjañ qalltapxäna, ukhamat jan kunas jupar pasañapataki.Ukampis ukhamakipans, janiw uñjapkänti, aka jaqix warkkatasïna “Poonchakh go nime alakhtyrip, chikat markawa” - “Poonchakh, ukhama sallqjasa, jiwayatayna” [FMA, Sunchugashev S.P.].
Jaqinakan iyawsäwinakaparjamaxa, Poonchakh jupax jaqinakarux isinak mayi, ukat maynitix churchi ukhax niyaw aka jaqix warkkatasini [FMA, Gorbatov V.V.]. Khakasses jupanakax mä qawqha chimpunak lurapxäna, ukax Poonchakh uñstawip yatiyatayna, sañäni, quqanakan quqanakar warkt’at sogas uñjañax jak’a ayllunakan jakirinakan jiwañap uñacht’ayi [FMA, Patachakova M.V.].
Kunjamtix nayraqat arsuwayktanxa, jan walt’awinak jan utjañapatakix jan wali ajayunakan sutip arsuñax jark’atänwa, ukatx Poonchakh ukax janiw ukat sipans utjkänti. Mä yatichañ sarnaqäwiw yatiyapxitu: “Mä jayp’ux mä jilïr jaqiw estufa patxan ikiskäna, mä vecino ukaw utar mantanïna, jupax anfitrionaruw jiskt’äna, jupax uka pachax janiw utankkänti, uka jilïr jaqix mä k’arimp anatt’añ amtäna her. jakäwipanxa, jupax Poonchakh markaruw warkkatañatak saratayna.Mä vecinopax mä chuyman warmiruw thaqhir saratayna.Arumanakax mä jan uñt’at jaqiw mä soga amparapar apt’ata utar mantatayna.Uka jan uñt’at jaqix uka jilïr jaqir jak’achasisinx akham sasaw arnaqasïna: “Mistxapxam” sasa of here!". Uka jaqix taqi ch'amapampiw uka jilïr jaqirux ch'allt'äna, ukat estufat jaquqanïna. Uka jaqix sarxänwa. Poonchakh satänwa, ukhamax janiw sutip ukhamak arsuñjamäkiti, juk'ampirus arumanakax" [FMA, Borgoyakova M.Kh.] ukat juk’ampinaka.
Nayratpachax Poonchakh ukar ch’axwañax mä chamán ukan irpataw jikxatasïna, jupax ceremonias especiales ukanakaw “estrangulador” ukar jaqunukuñatakix lurasïna. Khakas jaqinakan uñjawipanx chaman ukax pachpa pachanx jupa pachpaw “jiwañ ajayu” khithaspa.
Taqi kunatix arsutäki ukanakatxa, Poonchakh (Muunchikh) ajayump chikt’at iyawsäwinakax Khakass ukanakanx wali uñt’atawa ukat wiñayatakiw sañjamawa. Jupax jan wali ajayun amuyt’atawa, warkkatañ tuqiw jaqinakan jiwayasiñapar yanapt’i. Khakass iyawsäwinakanx jupax mä demonológico ukhamaw sasaw qhanañchasi, mä kamachirjama, sapürunjam jaqinakatakix jan uñjkaya. Uka pachparakiw kunayman uñnaqani uñstaspa, ukampis jila partejj warmir uñtataw uñstäna, amparapan jan ukajj kunkapar mä lazo aptʼataw uñstäna. Nayra pacha iyawsäwinakarjamaxa, Poonchakh jupax juk’amp alcohol umañ chachanakaruw visitt’i. Aka lurawi tukuyatapaxa, mä kamachirjamaxa, llakisiñawa. Uka pachparakiw Poonchah jupax jaqinakar ikipkipan visitt’aspa. Khakass ayllunakanx walja jaqinakan jiwayasiñapax Poonchakh markan "sarnaqatapat" qhanañchatawa. Jaqinakan iyawsäwinakaparjamaxa, taqi Khakass ukanakax yurïwitpach Poonchakh ukan jan wali lurawinakaparuw puripxi. Ukatwa, nayra pachanx kunapachatix wawax yurkän ukhax ritos especiales "profilácticos" "cutar el bucle" ukanakaw lurasirïna. Ukampis kunjamtix khakassians jupanakax amuyapki ukhamarjamax khitinakatix familiapanx warkkatasin jiwayasiñax utjkän ukanakax Poonchakh ukarux juk’amp jan walt’ayataw uñjasipxi. Poonchakh ukar ch’axwañax mä chamán ukan irpataw jikxatasïna, mä chiqaw qillqt’ata, ukax uñacht’ayiwa, Khakass jupanakax Poonchakh markan jiwat jaqin almapan mayjt’awiparuw iyawsapxäna. Ukhamatwa, Khakas jaqinakan mito-ritual saräwipax Poonchakha (supay estrangulador) ukarux kunayman ajayunak Chika Uraqin uñt’ayat ukanakat sapa maynir uñt’ayawayi. Jupax taqi kunayman jan wali ajayun uñnaqapampiw phuqt’ata, taqi khitinakampitï jikiskäna ukanakarux jiwaña jan ukax jan walinak apanitayna. "Yaqha pacha jan walt’ayir principio habitual uraqin formas ukanaka churasa, tradicional cultura apt’irinakax ukampiw contacto ukat oposición ukanak facilitapxäna" [Traditional outlook, 1989, p. 108]. Poonchakh ukamp chikt’at iyawsäwinakax cristianismo ukan ch’amanchatawa, ukax mä jiwat jaqin almapat amuyt’awimpiw uñacht’ayasi ukatx uka ajayun jan wali lurawinakap jark’aqañatakix kunayman tuqinakatw uñacht’ayasi. Walja jan walt’awinakax sociedad taypinx interpretación mitológica ukanw uñacht’ayasi, ukax fuente ukanx uñacht’ayatawa, Poonchakh jaqin jaqipanxa.
Uñstayata qillqatanaka lista:
1. Butanaev V.Ya ukat juk’ampinaka. Khakass-Rusa Diccionario Histórico ukat Etnográfico ukanaka. Abakan: Editorial de KhSU, 1999, - 240 p.
2. Butanaev V.Ya ukat juk’ampinaka. Burkhanismo ukax turcos de Sayano-Altai ukanakankiwa. Abakan: Editorial de KSU, 1999, - 260 p.
3. Topoev V.S., Charkova M.N., ukat yaqhanakampi. Tradicionales métodos de prevención de suicidio en la sociedad Khakass.// Materiales del seminario científico-teórico "Ecología Humana: la problema de la suicidio en la sociedad tradicional". M. 2001 marana
Home | Articles
January 19, 2025 19:00:07 +0200 GMT
0.007 sec.
