Jivaro indionakaxa, Ecuador ukhamaraki Perú markanakana jakasirinakaxa, jilpachanixa, jan wali layqasiñanakawa uka usuxa utjayi sasaw amuyapxi. Normal, uñjkañ jakawix uka indionakan uñjatapanx mä k’ariwa, mä ilusión ukhamawa, ukampirus chiqpach ch’amanakax jakäwin lurawinakan phunchhawiparjamaw irnaqapxi, ukax sobrenaturales ukhamawa ukatx drogas alucinógenas narcóticas ukanakan yanapt’apampiw uñjasispa ukat controlatarakispa. Khitinakatix uk lurañ yatipki ukanakax markapan wali respetatäñapawa.
Khivaro indionak taypinx yatxatat jaqinakaw utji, chamanes, pä kasta - layqanaka ukat qullirinaka. Panpachaniw mä umaña alucinógena apnaqapxi, jupanakax natema sapxiwa. Akax chiqpachanx pachpa umañawa uvas quqanakatxa, kuntix indio amauac ukanakax umapki ukhama. Chaman ukax iyaw sataynawa ukat llamp’u chuymampiw chhuxriñchjañ qalltäna. Mä juk’a pachatxa, ch’amakanx kunayman uñnaqanakaw nayranakap nayraqatan uñsti, ukatx tsentsak, yanapiri ajayunakan ch’ullqhi ch’ullqhi musicanakap ist’i, jupanakax jawsatapanx chaman jak’an uñstapxi. Umañ ch’amapaw jupanakarux phuqt’ayi. Jupanakat maynïrix pangi, ukax "anaconda" sañ muni, chaman p'iqiparuw muyunti, coronar tuku, maynix wampang, jach'a mariposa, amparanakap patxaruw liwxati. Katarinaka, ch’uqi, jamach’inaka ukat murciélagos ukanakax nayranakap nayraqatanw thaya tuqin thuqt’apxi. Waranqa waranqa nayranakaw chaman amparanakapar uñsti, arumanthix uñisirir uñjañatakiwa. Uma warariñ ist’asax maynix tsunga, nayrïr chaman ch’amap amuyatap amuyasi, jichhax chiqaw uñji. Ukatwa mä makanchi, mä veneno katari, mä usuta jaqin janchipan jikxati, ukax mä uñisiri chaman khitata. Ukaw uka usux utji.
Aka umañampixa niya taqiniw estado de trance ukar puripxaspa. Ukatpï, niya sapa pusi khivaro indiox chaman ukhamawa. Kawkïr jilïr jaqis, chachas jan ukax warmis ukham especialista ukhamäñ munchixa, p’iqinchir chaman ukarux mä regalo apanispa ukat jupat mä alucinógeno umaña ukat yanapiri ajayunakat mä chikat katuqaraki. Uka ajayunakaw usunaka ukat jiwañar puriyi. Khitinakatix jan chaman ukhamäpki jupanakatakix jan uñjkayaw. Chaman ukax janchiparuw khithaspa, ukat jan ukasti, usutarux janchipat apsuñapawa, jan ukax jupatakix mä escudo luraspa. Jilïr chaman waynarux mä k’ajkir ch’uxña sustancia churaraki, mä cuchillompiw khuchhuqaraki. Ukanxa yanapiri ajayunakawa utji, ukatxa machaq iyawsirixa manq’añapawa, ukatxa tunka uruwa ikiñan qhipararaki. Ukhamatwa ajayunakax purakapanx machaq uta jikxatapxi, ukatw machaq chamanx munañaparjam antutaspa. Ukhamarus, iniciado ukax janiw uka urutpach kimsa phaxsix jakäwipanx ch’amanchañapakiti, ukampirus sexual actividad ukax utjañapawa, jan ukhamäkanixa, janiw suma chaman ukar tukuñjamäkaniti. Qalltat mä phaxsi qhipatxa, mä tsentsak, ajayun yanapiri, mä wayna chaman lakapan uñsti. Uka pachanx maynix magia qalltañ munaraki, ukat tsentsak ukan amuyupar katuyasispa ukhax jutïrinx mä jan wali layqaruw tukuni. Jupatï uka jan waltʼäwir jarkʼaqañ atipjjaspa ukhajja, doctoraruw tukjjani. P’iqinchirix qullirit sipans juk’amp layqa ukhamäspa ukhaxa, iniciadopax layqaruw tukuni, kunatix janiw yanapiri ajayunakan jiwayañ munañaparux saykatañjamäkaniti. Uka munañax pachpa chamanes ukanakan jikxatasi, niyas manq’at awtjataw jikxatasi.
Mä chaman chachax phisqa phaxsi jan ikintasiñ munkchi ukhaxa, mä jaqiruw jiwayaspa (layqa ukhamächi ukhaxa) jan ukax jan wali jaqir qullaspawa (qullirixa). Ukat chiqpachansa wali chʼamani chaman tukuñatakix mä maraw jan jaytjasiñax wakisi. Abstinencia uka pachanx chaman ukax taqi kasta laq’unaka ukat quqanaka ukat yaqha yänak apthapi, jichhax tsentsak, yanapiri ajayunakaruw tukuyaspa. Jupanakax kuna laq’unakas jan ukax kuna yänakas chaman manq’antañ yatipxaspaw. Kunaymana kasta tsentsak ukaxa kunaymana usunaka utjayañataki apnaqatarakiwa, kunaymana ch’amampi. Chaman cuerpopan kunayman kasta yänakajj utjki ukhajja, jukʼamp chʼamani ukat kunayman lurañanakaniwa. Aka tsentsak ukaxa pä esencia ukaniwa, natural ukhamaraki sobrenatural. Nayrïrix jan alucinógeno Natema umañ apnaqañamp uñjasispawa, payïrix yanapt’apampikiw uñjasispa. Ukatx chiqpach uñnaqapax uñacht’ayatarakiwa (mä kasta jaguar, mariposa, mono ukat yaqha uñstawinakaw utjaspa, saxranaka) ukat ajay yanapirinakan chiqpach sutinakapax uñacht’ayatarakiwa.
Jilapachax layqasiñax vecinos ukanakaruw jaquntatäna, khitinakatix kunjamatsa chaman familiapar jan ukax amigonakapar jan walt’ayapki ukanakan familianakaparuw jaquntatäna, venganza ukhama, ukhamarak sapuru jiwayañanaka. Layqax jan walt’ayat jaqin utaparuw jamasat puri, ukat natema poción umañampiw yanapiri ajayunak antutañataki. Jupax quqa taypinw uñji, ukat jan walt’ayat jaqipax utat mistuwayxi ukhax mä tsentsak jupar khithawayi. Ajayux wali ch’amanïchi ukat suma ch’amampi khithatächi ukhaxa, usuchjat jaqin janchipar purisax walja urunakat walja semananakkamaw jiwañar puriyani. Jila partejja, ajayujj cuerpon jikjjatasi ukat jukʼat jukʼatwa cuerpor aynachtʼayi. Chaman jupax jan jupa pachpa jan katjkaspa ukhaxa, familiapankir kawkïr jaqitix utat mistuwayki ukaruw mä ajayu khitharaki. Jilapachax warmi jan ukax wawawa. Kunawsatix misión tukuyatax chaman ukax jamasat utaparuw kutt’awayxi. Pachpa jan walt’ayat warmix janiw kuns jikxatkiti kuna pachatix layqasiñ luraski ukhaxa, jan ukhamäkaspa ukhax jaqinakax jank’akiw chaman qullirinakar yanapt’a mayipxaspäna.
Mä especial kasta yanapiri ajayunakax pasuk satawa. Jupax layqa jaqirux yanapt’iwa, sapa kutiw mä laq’u jan ukax quqa uywar uñtasit janchir jak’achasiña, ukat jupa pachpaw jan wali yänak janchir khitharaki. Chamán-qullirix usutar yanapt’añatakix jupa pachpaw uka tuqit uñjañapa. Ukhamarus, layqax wakani jamach'in yanapt'aparuw purispa, ukax "alma" jan ukax "ajayu" sañ muni. Chaman ukax ch’amaniwa uka jamach’inakar jawsañataki ukat yanapiri ajayunakjam apnaqañataki. Jupax wakani jamach’inakaruw phust’i ukat jan walt’ayat warmin utap jan ukax jupa pachparuw muyuntañapatak khitharaki, juparux axsarayasa. Jivaro indionakax ukax calentura jan ukax loco ukar puriyaspawa sasaw amuyapxi, walja kutix jiwayañjamawa. Layqañ tukuyasax utar kutt’asaxa, chaman ukax mä wakani jamach’iruw khithaspa, ukhamat jan walt’ayat jaqin uta jak’ankir mä qullur qamasiñapataki. Chaman-qullirix qhipa jaqin janchipat jan wali yänak apsusin usutar qullaspa ukhaxa, layqax juk’amp tsentsak wakani jamach’iruw khithaspa, ukhamat wasitat usuchjat jaqin janchipar irpañapataki. Ukham sapüru lurasma ukhaxa, qullirirux jan walin uñjasir jaqir qullañapatakix janiw chʼamäkiti.
Wakani jamach’inakax supernatural luqtirinakäpkchisa, khitinakatix yanapt’ap apnaqañ munapki ukanakatakix utjiwa, pasuk, taqi yanapt’ir ajayunakan p’iqinchiripaxa, mä sapa chamanakiw luqtasispa. Kunjamatix mä chaman ukax mä pasuk ukakiw utjaspa. Aka ajayux chaman-qullirix contraataques ukanakat arxatasiñ ch’amaniwa. Qhipïrix Natema umañan ch’amanchataw Pasuk ajayurux jaqir uñtat uñji, taqpachani, jan ukax nayranakapat sipansa, hierro ch’aphimpiw ch’uqt’ata. Qullirix nayranakapar tsentsak jaquntañakiw jiwayaspa, ukakipkarakiw jan jark’aqasiñax utji. Khitinakatix natema poción jan umapk ukanakatakix pasuk ukax mä ordinario tarantula ukham uñt’ataw uñstaspa.
Chamán ukax jaqirux jiwayaspawa jan ukax usuchjaspawa anamuk mágico ajayunakampi, ukhamat sobrenatural uywanak lurañataki, ukax jan walt’ayat jaqirux atacañapawa. Chaman chachax armadillo ch’akha afilada ukham ajayun yanapirinïchi ukhaxa, jawir jaquntaspawa, kunapachatix jan walt’ayat jaqix balsa jan ukax canoa ukar saraski ukhaxa. Uma manqhanjja, chʼakhajj anacondaruw tuku ukat uma barcor tʼijtʼayi, ukhamatwa uka jaqejj uma taypinkjje. Chamán ukax jiwat katarin kisuparux tsentsak ukham apnaqaspawa, ukat venenoso katariruw tukuyaspa ukat jan walt’ayat jaqirux ch’akhuñapatakiw kamachispa. Ukhamarakiw layqanakax jaguar jan ukax puma kisunak apnaqapxaspa.
Phisqa mara ajayun yanapirinakapar katuqasaxa, layqax mä yant’äwiruw pasañapa, ukhamat sum jiwayañatakix ch’amanïsipkakispati janicha uk yatiñataki. Yant’awix mä quqaruw lurasi - chaman ukax mä hechizo ukar jaquntañapawa. Natema umañamp ch’amanchataw chaman jupax yanapiri ajayunakarux tenedor ukar jaquntañ yant’i, kawkhantix troncox mayjt’ki uka chiqaru. Chaman ukax ch’amanïchi ukhax quqax t’aqanuqatawa, ukampirus ukax khitinakatix jan alucinógeno umañ umapk ukanakatakix janiw amuyapkiti. Layqax jan atipkaspa ukhaxa, janiw jiwayañatakix chʼamanïxiti sañ muni. Ukatxa jank’akiw mä ch’aman chaman ukar sarañapa, machaq yanapiri ajayunak katuqañataki. Ajay tuqit yanapirinakampi aljasiñatak yänakax jan utjkchi ukhaxa, layqax sapa kutiw jan waltʼäwin uñjasi. Uka pachanx yaqha chamanes ukanakat q’al jan arxatiriw jikxatasi. Ukatwa natema poción, tabaco juyra, yaqha narcótico extracto, piripiri, sapa uru umaña. Ukatjja, chʼamap qhespiyañatakejj utan ikiñaparuw samartʼi, ukampis uka pachparakiw jan chʼamanïtap uñisirinakapat imantañatak chʼamachasi. Kunapachatï machaq perfumenak alaski ukhajja, jan ajjsarasaw wasitat apnaqaspa.
Layqañamp usuntat usux kunja jachʼas ukxa, yanapiri ajayunakan chʼamapatsa ukat kuna chʼamampis jan wali jaqin janchipar jaquntatäki ukarjamaw lurasi. Uka tsentsak ukax janchi taypin t’ijt’aspa ukhaxa, janiw kunas ukan utjxiti, qullirix apsuñapawa, ukat usutax jiwxiwa. Ajayux ch’amakt’aspa ukat cuerpon qamasispa ukhaxa, apsutäspawa. Ukampirus, lurawinx janiw ukax sapürus askïkiti.
Chaman-qullirix irnaqawipax qalltawayiwa, jupax uka usux layqasiñat juti janicha uk yati. Tarde ukat wali jayp’unakax natema, piripiri ukat tabaco juyra umt’i, ukax usutarux vidrio tuqis uñjkaspa ukhamaw janchipat uñji. Layqañaw uka usux utjchi ukhaxa, chaman ukax usutarux yaqha yaqha yänak uñji ukat uka jaqir qullañapatakix ch’amanïpachati janicha uk yatispawa. Jupax usutarux arumakiw uka magia ch’aphinak apsu ukat utan jan qhant’at chiqanwa apsu, kunatix ch’amakan chiqpach pachan uñjäwinakap uñji, ukax droganakampiw utji. Inti jalant qhipatxa, chaman ukax ajayun yanapirinakaparuw sartayi, qullañ q’uchu q’ucht’añ qalltaraki. Ukatxa pä ajayunak antutasax kunkapar ukat lakapar ucharaki. Usutar janchipan uñjkäna ukar uñtasitäñapawa. Jupanakaw uka ch’aphi mágico ukan esencia sobrenatural ukar katjapxañapa, uka ch’aphix qullirix usutar janchipat apsu. Chaman nayrïr ajayun yanapiripax jan layqan tsentsak katjkani ukhaxa, chaman lakapan payïr ajayupax chaman janchi manqhapar mantañapatakiw jark’ani. Panpachani jan walt’ayasipkani ukhaxa, tsentsak ukax qullirin purakaparuw mantani ukat jiwayani. Mä mágico ch’aphi, jan ukax mä layqan yanapiri ajayupar katjasaxa, chamán ukax lakaparuw uñacht’ayi, ukatx chhuxriñchjaskaspas ukhamaw tuku ukat mä q’al ch’aphiruw thuqt’i, ukatx usutaru ukhamarak familiaparux akham arunakampiw uñacht’ayi: “Naya ukatsti apsuwayxi. Akax jupax, nayraqatamankiwa —sasa. Sapürunjam jakirinakax uka yänakax usutar janchipan qunt’atäkaspas ukhamaw amuyapxi, ukampis chamán ukax janiw jupanakar jark’kiti. Chiqansa, yanapiri ajayunakax pä ajanunïtap yati, chiqpach ajanu ukat yänaka. Chamán ukax chiqpach tsentsak cuerpot apsu, ukat uka jisk’a material objeto correspondiente ukax lakaparuw nayraqat ucharaki. Janitï ukham uñjkañ uñachtʼäwinak utjkaspäna ukhajja, chaman chachajj janiw familiaranakaparojj usutar qollawayta sasin amuytʼaykaspänti, ukat uka usutakejj qollapjjañapawa.
Mä chamán sat chachajj tsentsak apsuñ yatitapajja, jupa pachpa ajayun yanapirinakapan suma yanapirinakapata ukat chʼamanïtapatwa jila partejj yanaptʼi, ukat patak patak yanapirinakapajj utjaspawa. Droganak apnaqasa, jakʼapanjja, zoomórficos sat animalanakjamaw uñji, jupanakajj jupa patjjaruw liwjjatatäpjje, amparanakaparuw qontʼasipjje, ñikʼutaparuw chʼoqtʼasipjje. Kunjamsa jan walin uñjasir jaqen cuerpopat mä mágico chʼaphi apsuñatak yanaptʼapjje uk uñji. Chamán qullirix sapa mä qawqha horanakaw tabaco juyra umañapa, ukhamat sapa kuti phuqt’atäñapataki ukat jan t’ijtxañapataki.
Ukhamaraki chaman-qullirixa pasuk ajayumpi atipjayasiñaparakiwa, ukaxa inasa usuta jaqina janchipata jani jayan utjkchiti, machaq ajayunak khitañataki. Qullirix mä dosis yapxatataw natema poción ukax pasuk ajayu uñjañatakiwa ukat juk’amp ajayun yanapirinakaruw jawst’i jupamp duelo lurañataki. Pasuk ukax hierro ukamp isthapt’atawa, chaman pachpax mä escudo ukaniwa, ukax ajayun yanapirinakapat luratawa, ukax pasuks ukan ataques ukanakarux sum atipjañataki. Aka escudo ukax natema umañ efectox tukusiñapkamaw ch’allt’i. Qullirix pasuk ajayump uñjasisin usutarux janchipan mä ch’aphi mágico jikxataschi ukhaxa, uka jak’anx mä wakani jamach’ix utjatap amuyasi. Ukatxa chaman maykua umaña, mä alucinógena qulla ukaxa natema ukata juk’ampi ch’amaniwa, ukhamaraki tabaco juyra umaña, ukatxa amukiw quqa taypina jamach’iru jikxatañataki ukhamaraki tsentsak ukampiwa jiwayañataki. Ukham lurasax qullirix usutarux utaparuw kutt’awayxi ukat taqi k’uchunakaruw phust’i, jamach’in khitata ajayunakan thayap q’umachañataki, ukat qhipïr ajayunak usutarux janchipat apsu. Ukhamajj qhepürojj arumajj sarantaskakiniwa.
Uka mágico ch’aphi apsuñ tukuyasaxa, chaman ukax mä jisk’a cajaruw ucharaki. Aka yanapiri ajayuxa janiwa manq’ankkiti, kunatixa janiwa jupankkiti, ukatwa qulliriruxa jiwayaspa janchi manqharu mantaspa ukhaxa. Qhepatjja, chaman chachajj chʼaphiruw thayar jaqontäna, ukat uka layqa jaqeruw kuttʼjjäna, jupajj usutar khitäna. Yanapt’ir ajayux dueñoruw kutt’awayxi, chaman yatiqañ utan jiwatapatxa, jupampiw mä qawqha ajayunakap chikancht’asi. Nayra magia ch’aphinakax jan yatiñatak kutt’aniñat sipansa, chaman ukax yaqha layqan khitata ajayuparux katuntarakispawa. Chamanes jupanakax sapa kutiw tabaco juyra apnaqapxañapa, ukhamat yanapiri ajayunakapax uruy arumaw wakicht’atäñapataki ukat uywiriparux layqanakan ataques ukanakat jark’aqapxañapataki, uñisirinakan mágico ch’aphinakap jaqunukuñapataki. Chaman ukax janiw ch’uxña tabaco laphinak jan apt’asis sarnaqañs atinakiti, ukat ukat juyra wakicht’i, ukax ajayunakaparux wali amuyump uñjañapatakiw yanapt’i. Janiw juk’ampi, ukampis wali sapa kutiw, jupax natema umañax pachpa amtampiw umañapa, ukat chiqpach chiqpach yänakampi (ukax yaqha jaqinakax sobrenatural ukham uñjapxi) uñt’ayasiñataki.
Qullañ pachanxa, chaman ukax ajayunak khitki uka layqaruw uñjaspa, jaya chiqans jakaskchi jan ukax yaqha tribunkirïkchisa. Usutan familiapax uk yatipxiwa, ukat chaman juchar aljantañapatakiw wal mayipxi, jukʼampisa usutax jiwxaspa ukhaxa. Pachpa chamananakax chiqpachapuniw layqar uñjañ munapxi, kunatix jan ukhamäkanixa, familiaranakaw jupar juchañchapxani.
Sapa kutiw chamananakax jan ch’amanïxapxi ukat machaq yanapiri ajayunak katuqapxañapawa. Qullirinakax ch’amap apt’asipxi, juk’ampirus mä usutaruw qullapxi, juparux mä layqaw mä magia ch’aphimp khithatayna, jupax jichhakiw machaq ajayunak yanapirinak katuqatayna. Ukhamat juk’amp ch’aman chamananakax khitinakatix sapa kutiw machaq lotes de tsentsak yaqha chamanes ukanakat alasipxaspa. Chaman chachajja, khitinakarutï nayrajj churkäna ukanakatjja, ajayunakapwa kuttʼayarakispa. Uk lurañatakix mä poción natema uk umt’i ukat tsentsak ukampiw jupa pachpat yaqha chaman ukar arco iris ukham puente luraraki. Ukatxa, mä yanapiri ajayumpiw juparux lanzaraki. Jupax mayni chaman nayraqatan uraqiruw ch’allt’i, mä phallawimpiw ch’allt’i, ukax mä llijullijur uñtasitawa. Aka lurawix muspharkañawa, chaman ukar axsarañatakiwa ukhamat mä juk’a pachatakix mágico ch’aphinakapan guardiaparux jan apnaqañapataki, nayrïr chaman ukarux mä puente arco iris ukan yanapt’apampiw kutt’ayañapatak jaytawayi. Payïr chamanax janiw yanapirinakapan chhaqhatap amuyaskaniti, natem umañ tukuyatatpacha, ukampis usuntchispa. Ukham jan walin uñjasisajj usupajj janis sinti jachʼäkchejja, layqa jaqenakan jawqʼjataw uñjasi. Antropólogos ukanakatakix wali askiwa, yaqhip uka chamanes ukanakax profesión ukar jaytxapxi, juk’ampirus ajayun yanapirinakapan chhaqhatapatxa, ukat yatiñanakapx anqäx markankirinakaruw yatiyapxaspa, kunatix jupanakax janiw profesión ukan imantat yatiyäwinak imañ munapkiti. Ukampis ukajj janiw chamanes ukanakar jan waltʼaykiti, kunattejj jupanakatakix janiw uka arunakax wakiskirïkiti. Jupanakax vocación ukan imantat yatiyäwinakap amuyañatakix natema umañakiw sasaw amuyapxi.
Home | Articles
January 19, 2025 19:13:22 +0200 GMT
0.004 sec.
