Наша першая сустрэча была выпадковай. Сярод будынкаў горада Дудзінкі, якія нібыта сышлі з дэкарацый да фільма «Сталкер», схаваўся непрыкметны шэры будынак з надпісам «Краезнаўчы музей». Там мы і сустрэліся, толькі спачатку я не разумеў, што тут робіць гэты каржакаваты нізкарослы чалавек з непранікальным, па-ўсходняму сплясканым тварам. Ён стаяў, разгойдваючыся і напяваючы нешта сабе пад нос, у цэнтры самай вялікай залы музея, перад вітрынай з таблічкай «Шаманскія атрыбуты». Нейкія людзі кружыліся вакол яго, нешта казалі, але чалавек не звяртаў на іх увагі. Ён цалкам сышоў у сябе, яго раскосыя вочы былі амаль увесь час зачыненыя.
Відавочна, гэта быў своеасаблівы транс. Потым я са здзіўленнем убачыў, як супрацоўніцы музея пачціва вынеслі для яго нейкія прадметы з запаснікаў, а калі ён запатрабаваў гарнітур - адкрылі вітрыну і дазволілі яму дастаць поўнае шаманскае адзенне, якое захоўваецца там.
На маё пытанне захавальніца музея адказала: "Раз у год ён прыходзіць пагаварыць з касцюмам свайго бацькі". Ад яе я і даведаўся, што гэта Лёня Кастаркін - апошні шаман Таймыра, нашчадак магутнага шаманскага роду Нгамтусуо. Жыве ён напераменку то ў Дудзінцы, адкуль часта не можа выбрацца месяцамі, то ў родным пасёлку Усць-Авам, што далёка на поўначы, напярэдадні гор Бырранга, то на сваёй паляўнічай "кропцы" ў тундры.
Станавіцца шаманам ён не збіраўся, шаманскі кліч пачуў, ужо стаўшы сталым чалавекам. Яму пакуль далёка да бацькі, але жыхары Усць-Авама вераць, што ў Лене "ёсць сіла", і часам прыходзяць да яго з просьбамі. У асноўным просяць палячыць ад прастудных захворванняў, парэзаў, удараў, але аднойчы ён дапамог маленькай дзяўчынцы, якая пакутавала ад нейкай дзіўнай хваробы, - мне не растлумачылі які. Яго клічуць на радавыя святы або пытаюць рады, як «карміць» сямейных ідалаў.
Ён вельмі добра памятае, як у дзяцінстве бацька браў яго з сабой на паляўнічую кропку, тады яна была далёка ў тундры і дабіраліся яны туды ў бэльцы (вагончыку), запрэжаным аленямі. На ўсіх вяршынях, у лясах і пры крыніцах вады ён бачыў фігуркі духаў - "гаспадароў" гэтых мясцін, якія выразаў і расставіў там яго бацька, вялікі шаман Тубяку. Лёня з бацькам жылі такім жа жыццём, як і ўсе мужчыны нганасан: палявалі, рыбачылі, вандравалі на аленях, толькі бацька яшчэ і лячыў людзей, знаходзіў зніклых у тундры, уладкоўвала «свята першага снега».
«Людзі ішлі да майго бацькі ўвесь час, - успамінае Лёня. - Бацька ніколі не адмаўляў у дапамозе. Часам пасля камлання гадзінамі ляжаў на падлозе чума (у бэльцы камлаць было нельга) і прыходзіў у сябе, як пасля забыцця. Шмат сіл у яго сыходзіла. Ён дапамагаў людзям ад шматлікіх хвароб, а аднойчы знайшоў зніклага ў тундры чалавека: доўга камлаў і затым паказаў месца, дзе яго шукаць. Той ляжаў пад снегам, змёрзлы, але жывы».
«Ніколі не забудуся, як пасварыўся з бацькам. Адбіў тады сякерай галаву аднаму з ідалаў на ручаі. Бацька нават не раззлаваўся, а толькі дзіўна паглядзеў на мяне і сказаў, каб я ўсё выправіў. Я як працверазеў тады і зразумеў, што нарабіў. Так той ідал і стаяў у нас на кропцы з прыкручанай ізастужкай галавой. Дараваў мне бацька, і ідал дараваў. Шкадую, што дрэнна вучыўся ў яго тады. Калі ён хацеў аддаць мне свой галоўны гарнітур, я адмовіўся… І ён аддаў яго ў музей».
Мы плывём да нізоўяў Енісея на старым катэры, потым ляцім верталётам. З намі Лёня Кастэркін. Яму трэба забраць у горад сваіх дзяцей, якія жывуць у пасёлку ў радні, - дзецям сітавіна ў школу.
Барачнага выгляду будынка ў чатыры рады размясціліся на ўзгорку каля ракі Авам. Гэта і ёсць пасёлак Усць-Авам. Калісьці ён быў фарпостам засваення прастораў Таймыра. Зараз людзі тут фактычна прадстаўлены самі сабе. Нганасаны і даўганы складаюць асноўную частку жыхароў. Паўночнай пасёлка - горы Бырранга, свайго роду мяжа. За гарамі, як лічаць нганасаны, пачынаецца краіна мёртвых. Па гэты бок гор - бясконцая тундра, балоты, хмары мошкі і груды іржавай тэхнікі. У нашы дні выжываць у тундры могуць усяго некалькі сем'яў - тыя, хто не страціў навыкаў палявання на аленя.
Хатніх аленяў у нганасан больш няма - апошніх вынішчылі ў сямідзесятыя гады. Каля многіх дамоў у пасёлку яшчэ стаяць нарты з упакаванымі рэчамі. Але ў гэтыя нарты ўжо ніколі не будуць запрэжаны алені. Нарты і сваё традыцыйнае адзенне старыя прыгатавалі для апошняга падарожжа.
У 1995-1996 гадах група энтузіястаў-прадпрымальнікаў пры падтрымцы мясцовых уладаў паспрабавала адрадзіць у нганасан статак хатніх аленяў. Прывезлі некалькі жывёл з Якуціі верталётам. Алені пратрымаліся да зімы і пры надыходзе халадоў адзін за адным загінулі ад бяскорміцы. Другі раз, узімку, калі «ўстаў» Енісей, паспрабавалі былі перагнаць аленяў з другога боку ракі, ад ненцаў. Падчас двухтыднёвага перагону амаль увесь маленькі статак пайшоў да "дзікуна" - дзікага аленя. «А раней мы пускалі сваіх аленяў упоперак статка дзікуна, і наш статак, бывала, павялічваўся на некалькі дзясяткаў галоў. Хатнія ніколі не сыходзілі», - распавядае Лёня. Я пытаў маладых хлопцаў у пасёлку Усць-Авам: «Ты стаў бы зараз пасвіць аленяў у тундры?» Як правіла, яны адмоўна ківалі галовамі: «Не. Гэта занадта цяжкая праца, зараз нікога звыклага да яе не засталося. Каму паляванне па некалькі месяцаў спаць у снезе? Але некалькі чалавек, як аказалася, гатовы вярнуцца да справы продкаў. «У пасёлку зусім дрэнна становіцца, - сказаў мне адзін. - Узімку няма на што нават бывае вугаль для апалу хаты купіць. Таму мінулай зімой мы з бацькам дом замкнулі і жылі ў бэльцы, на паляўнічай кропцы, за 70 кіламетраў ад пасёлка. Былі б у нас алені, хаця б дзесятак, мы б пайшлі вандраваць. Добра б палявалі - наша-та кропка ўжо зусім скончылася».
Народ, які калісьці валодаў тэрыторыяй вялізнага паўвострава, зараз працягвае сваё гістарычнае быццё ў некалькіх маленькіх пасёлках. Колькасць нганасан год ад года памяншаецца, зараз іх засталося каля чатырох тысяч. Магчыма, хутка настане дзень, калі птушка-душа апошняга нганасана паляціць у Краіну мёртвых, за суровыя горы Бырранга.
Так ужо здарылася, што захавальнікам памяці цэлага народа застаўся стары мастак з Дудзінкі, Мацемяку Турдагін. Памяць Матэмяку захавала жыццеўпарадкаванне нганасан - чумы, аленяў, нарты, шаманаў… Карціны традыцыйнага нганасанскага побыту зараз жывуць толькі на яго акварэлях.
А апошнім носьбітам містычнай традыцыі стаў Лёня Кастаркін, народжаны Лантэмяку Нгамтусуа. Пра шамана Дзюхадзе з роду Нгамтусуа - дзеда Лэні - дагэтуль ходзяць легенды. Кажуць, ён умеў звяртацца ў ваўка і забіваць адным позіркам. Ён заўсёды знаходзіў якія страціліся ў тундры людзей і лячыў самых безнадзейных хворых. Да Дзюхадзе, як да наймацнейшага шамана, часта звярталіся людзі іншых родаў. Двое яго сыноў, Дзюмінме і Тубяку, таксама сталі шаманамі. У васьмідзесятыя гады да Тубяка прыйшлі палярнікі, якія здзяйснялі пераход па ўсёй савецкай поўначы. Яны заспелі старога які глядзіць па тэлебачанні старт касмічнага карабля. "Навошта павезлі ў космас так шмат жалеза?" - спытаў Тубяку і паглядзеў на палярнікаў з вялікім жалем. - Я два разы бываў на Месяцы наогул без жалеза...»
Савецкая ўлада прыйшла на Таймыр у пачатку трыццатых гадоў. Яе прывезлі на крылах лётчыкі - рамантыкі заваявання Поўначы: «змагацца і шукаць, знайсці і не здавацца…» Ці наўрад яны здагадваліся, што прынеслі згубу цэлай культуры. Таймырскія старыя да гэтага часу з жахам распавядаюць пра нейкую жанчыну з глобусам, якая захоплена адукоўвала «цёмны народ». «Хавай дзяцей, шайтан-баба з круглым каменем едзе!» - казалі тады, і нездарма: асветніца і яе памагатыя забіралі дзяцей і адпраўлялі ў горад, у інтэрнат, рабіць з цёмных нашчадкаў аленяводаў узорных будаўнікоў светлай будучыні. Маці, якія засталіся без дзяцей, хутка співаліся, бацькі таксама. Шаманаў жа, як носьбітаў чужых савецкай уладзе вучэнняў, саджалі ў лагеры. Людзі расказалі нам аб братах Дзюмінме і Тубяку, дзядзьку і бацьку Лёні. Яны таксама сталі ахвярамі палявання на шаманаў.
Калі памірае шаман, толькі сярэдні сын мае права пайсці па ім ступням. Такая традыцыя. У Дзюхадзе было шмат дзяцей. Паміраючы, ён перадаў Тубяку, сярэдняму сыну, выкаваныя з жалеза і медзі і прышытыя ў розных месцах касцюма выявы духоў-памагатых - галоўны элемент шаманскага адзення. «Маляваныя жалеза» - так называюць нганасаны гэтыя маскі. Менавіта да гэтых духаў звяртаецца шаман падчас камлання. І няма большай каштоўнасці для шаманскага роду, чым гэтыя маскі, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне.
І хоць пасля смерці бацькі іншы сын, Дзюмінме, усё жыццё шаманіў і іх сястра Набоцце таксама стала шаманіць - людзі па-сапраўднаму прызналі шаманам толькі Тубяку. Рэўнасць і непрыязнасць усталі паміж братамі. Кожны з іх лічыў сапраўдным шаманам толькі сябе. Яны шкодзілі адзін аднаму чым маглі і нават пісалі адзін на аднаго даносы, з-за чаго абодва сядзелі ў лагерах. Другі раз - разам. Але і гэта не з'яднала іх, і ненавідзелі яны адзін аднаго да самай смерці. І шаманілі да самага канца.
Разам з Лёняй мы едзем на яго «паляўнічую кропку». На чуме відаць сляды мядзведжых кіпцюроў. Лёня ставіцца да гэтага вельмі сур'ёзна. Ён упэўнены, што не просты мядзведзь прыходзіў да яго ў госці. Мы спадзяемся, што шаман пакажа нам нарэшце камланне. Так і здараецца.
Лёня "корміць" маскі мядзведзяў, белага і чорнага. Гэтыя мядзведзі - яго шаманскія звяры-памагатыя. У дзеда Лёні, знакамітага Дзюхадзе, галоўнымі памочнікамі былі гагары. У Тубяку - каршак і воўк. Спачатку мне здаецца, што яго аднастайнае мармытанне і ўдары ў бубен ніколі не спыняцца. Ідзе ўжо другая гадзіна ночы, камланне працягваецца чатыры гадзіны. Манатонныя ўдары і речитатив. Яго жонка, якая яму дапамагае, тлумачыць: «Ён мае зносіны з духамі сваіх памагатых-мядзведзяў. Просіць іх прыйсці, але яны чамусьці не жадаюць. Ён іх угаворвае і абяцае накарміць».
Я ўспамінаю глыбокія сляды ад кіпцюроў мядзведзя, пакінутыя на сцяне паляўнічай хаткі. Мядзведзь, які прыходзіў летась, мяркуючы па ўсім, быў ростам прыкладна з чалавека. Тут мае разважанні перарывае стогн, які зрываецца на крык. Людзі, якія сабраліся ў чуме, скідаюць здранцвенне. Лёня пачынае гучна, у поўны голас размаўляць з кімсьці нябачным, пераходзячы то на больш тонкі, які просіць тон, то раптам прамаўляе некаторыя фразы ўжо не голасам, а амаль звярыным рыкам. Потым зноў цішэе і яшчэ каля дзвюх гадзін манатонна б'е ў бубен. Нарэшце, скончыўшы камлаць, падае ў знямозе.
«У мінулым годзе, - кажа мне адзін са сваякоў шамана, - вось гэтак жа сядзелі ўсю ноч і тут чутны шоргат крокаў у тундры… Нашы вось усё тут, у чуме. Замерлі, баімся паварушыцца... Крокі ўсё бліжэй. Нам стала страшна - хоць бяжы, але куды ўцячэш? І вось полаг чума адсоўваецца - і зазірае да нас чалавек, паляўнічы аказаўся. Ішоў на шум, як на арыенцір. Усю ноч ішоў. Зазірнуў да нас, убачыў вогнішча і шамана з бубнам і бегчы... У наш час у тундры такое не часта ўбачыш».
Home | Articles
January 19, 2025 19:12:51 +0200 GMT
0.008 sec.
