У традыцыйнай карціне свету хакасаў важнае месца займалі гледжанні аб духах і бажаствах, якія прадстаўляюцца ў выяве жанчыны. Гэтыя духі маглі лакалізавацца як у Верхнім, Сярэднім, так і ў Ніжнім Мірах. У нябесных сферах насяляла багіня ўрадлівасці і дзіцянараджэння Ымай (Умай). У "сонечным" свеце "гаспадарамі" гор, тайгі, рэк, азёр і агню з'яўляліся духі, часцей паказаныя ў выяве жанчыны. У падземным свеце размяшчаліся дочкі грознага Эрлік-хана.
Мы засяродзім увагу на духу - гаспадару воднай стыхіі.
Па традыцыйных хакаскіх паданнях, Суг ээзi мог з'яўляцца людзям у розных абліччах, але часцей за ўсё ў антрапаморфным. Нашы інфарманці расказвалі: «Суг ээзi – прыгожая жанчына, са светлымі валасамі, блакітнымі вачыма. Калі пераязджаеш раку, трэба заўсёды пачытаць гаспадыню вады» [ПМА, шаманка Чанкова Ксенія].
«Суг ээзi – гэта голая жанчына з рудымі валасамі, уся ў вяснушках. Яна плавае як рыба, можа вынырваць і плёскацца» [ПМА, Баргаякова А.М.].
Трэба сказаць, што ўяўленні пра жаночае аблічча Суг ээзi архетыпічныя для паўднёвасібірскіх народаў. Так, напрыклад, паўночныя алтайцы (чалканцы) кажуць: «Суг ээзі заўсёды трэба частаваць. На выгляд, гаспадар вады - жанчына са светлымі валасамі. Яна сядзіць на камені і грэбнем расчэсвае свае доўгія валасы. Суг ээзі часам бачаць парай. Мужчына таксама светлавалосы. Ў іх ёсць дзеці. Калі Суг ээзі каго заўважыць, то адразу спрыт у ваду, і няма яе. Іх не кожны бачыць. Старыя-доўгажыхары бачылі іх за Аюком. Хара суг - крыніца, яго трэба пачытаць. Да дрэва, якое расце паблізу, прывязваюць хорбачок - стужачку і кідаюць манеты, ежу. Калі нехта падбярэ манеты, то гаспадар вады яго заб'е» [ПМА, Тазрочава С.С.].
Гаспадару і гаспадыні вады хакасы ўладкоўвалі грамадскія ахвярапрынашэнні - Cуг тайыг, прычым частата іх правядзення залежала ад таго, якія "ўзаемаадносіны" складаліся ў людзей з ракой. Ахвярапрынашэнні воднаму гаспадару ладзілі вясной [Традыцыйны светапогляд, 1988, С. 89]. Н.Ф. Катанаў пра гэта пісаў: «Вадзяному духу моляцца вось чаму: мы молімся, усхваляючы яго вады і просячы (яго) зрабіць броды добрымі. Яму моляцца ў 10 і 7 гадоў адзін раз, калі патоне які-небудзь чалавек, (моляцца для таго) каб вадзяны дух не псаваў бродаў і не пераследваў іншых людзей (акрамя, які патануў). Ахвяру яму прыносяць перад бярозаю, пастаўленаю на беразе ракі. Да гэтай бярозы прывязваюць белыя і сінія стужачкі; стужачкі прыносяць сюды ўсе прысутныя людзі. Выявы вадзянога духу не бывае, ёсць толькі конь, які прысвячаецца яму. Конь, які прысвячаецца яму, бывае сівой масці. Ягня заколваюць «па сярэдзіне», г.зн. распарваюць яму (жывому) уздоўж пуза, адрываюць ад хрыбетнага слупа сэрца і лёгкія і кладуць іх разам са шчокамі. Зняўшы скуру непадзельна ад ног, кладуць іх разам з галавой. Ягня, які прыносіцца ў ахвяру духу агню, заколваюць не "па сярэдзіне", а, стукнуўшы "па галаве" абухом сякеры; ягня (духа агню) бывае белы. Шаман шаманіць на беразе ракі; (потым) галаву і шкуру з нагамі (ягня, які прыносіцца духу вады) ён кідае ў ваду. Іх не бярэ ніводны чалавек» [Катанаў Н.Ф., 1907, С. 575].
У ахвяру гаспадару вады акрамя ягнят, хакасы таксама прыносілі сіняга ці чорнага трохгадовага быка. Хакаскія старыя казалі: «Сугадай хан хара торбах тайыгныг» – «Судай хан мае ў якасці ахвярапрынашэння чорнага падгадаванага цяля» [Бутанаев В.Я., 1999, С. 121]. Ахвярную жывёліну спускалі на плыце ўніз па рацэ. Вада ў культуры цюркаў Паўднёвай Сібіры - гэта стыхія ніжняга свету, а бык таксама ўяўляўся жывёлам бостваў ніжняга свету »[Традыцыйны светапогляд, 1988, С. 23].
У міфалагічнай свядомасці хакасаў, вада нярэдка асацыюецца з душой жанчыны і ўвогуле з многім, што адносіцца да чалавечай душы. Так, напрыклад, «бачыць ваду ў сне азначае бачыць душу жанчыны. Калі вада цёмная, тое гэта дрэнная жанчына. Калі ж вада чыстая, то добрая жанчына» [ПМА, Чанкоў В.М.].
Вада з'яўлялася паказчыкам якасці душы чалавека: "У сне бачыць чыстую ваду, азначае, што ў чалавека чыстая душа" [ПМА, Тапоева Г.М.]. «Калі бачыш чыстую, празрыстую ваду і купаешся ў ёй, гэта азначае, што чалавек чысціцца духоўна, становіцца высакародней. Калі вада каламутная, гэта да смутку» [ПМА, Тасбергенава (Цюкпеева) Н.Я.].
М. Эліядзе пісаў: «…з дагістарычных часоў адзінства Вады … і Жанчыны ўспрымаліся як антрапакасмічны круг урадлівасці» [Эліядзе М., 1999, С. 184]. У архаічных уяўленнях хакасаў, вада таксама з'яўлялася ўвасабленнем вялікай Маці-Зямлі, якая валодае таямніцай і сілай нараджэння. Водгаласам гэтых уяўленняў з'яўляецца той факт, што Суг ээзi ў традыцыйнай свядомасці часцей паўстае ў вобразе маладой, аголенай жанчыны, нярэдка з вялікімі грудзьмі і вялікім жыватом, што хутчэй за ўсё, з'явілася маніфестацыяй ідэі ўрадлівасці. Гэтая ідэя добра праглядаецца і ў шорскім матэрыяле: «Паводле аповедаў старых, гэтая гаспадыня вады адрознівалася вялікай пачуццёвасцю. Рыбакі, адпраўляючыся на рыбную здабычу, лічылі неабходным распавесці на рыбалцы самага непрыстойнага зместу гісторыі і ў песнях, і ў апавяданнях усхваляць гаспадыню. За гэта, яны спадзяваліся атрымаць ад гаспадыні, якой вельмі падабаюцца падобныя апавяданні, багаты ўлоў» [Дыранкова Н.П., 1940 г., С. 403].
Вада ў ролі жаночага пачатку выступае як аналаг мацярынскага ўлоння і чэрава. Яна можа атаясамлівацца з зямлёй, як з іншым увасабленнем жаночага пачатку. Так узнікае магчымасць увасаблення зямнога і воднага пачаткаў у адным персанажа [Міфы народаў свету, 1987, С. 240]. Н.А. Аляксееў піша: «Духаў-гаспадароў вады шорцы ўяўлялі падобнымі з гаспадарамі гор» [Аляксееў Н.А., 1992 г., С. 89]. Аналогіі паміж гаспадыняй воднай стыхіі і Таu ээзi мы знаходзім і ў алтайцаў, так напрыклад, функцыі (валоданне дзікімі жывёламі) гаспадыні аржана - святой, гаючых крыніц, пераклікаюцца з тымі ж функцыямі Таu ээзi: «Асаблівым шанаваннем албэжаны Па прыездзе на аржан яму прыносілі ў дарунак чаламу і частавалі духа–гаспадыню аржана наяўнымі прадуктамі. Усе звяры і птушкі вакол аржана лічыліся прыналежнымі духу-гаспадыні, таму ў наваколлях не палявалі» [Аляксееў Н.А., 1992, С. 34]. У алтайскіх міфалагічных паданнях гаспадар вады, нават нярэдка выступае ў ролі просьбіта вады ў гаспадара гары: "Суг ээзі пытаецца ў Таг ээзі: "Суг кjп пір" - "Вады больш давай". Таг ээзі заўсёды дае». «Калі была засуха, то бралі бярозавую галінку з стужачкамі сіняга, белага і чырвонага колераў. Галінкай махалі і казалі: "Суг баль!" – «Дай вады!». Гаспадар горы Солап заўсёды даваў ваду. Дажджу з градам ён не дапушчае, праганяе. У месяцовую ноч гаспадар Солапа дае людзям параду» [ПМА., Тазрочаў С.С.].
Сувязь зямнога і воднага пачатку выяўляецца і ў тым, што паводле вераванняў алтайцаў, Таг ээзі можа распараджацца целам тапельца: «Калі Суг ээзі плача, то хтосьці з людзей абавязкова патоне. Гаспадар горы не дазваляе далёка выносіць цела чалавека. Яно недзе непадалёк выкідваецца на бераг» [ПМА, Пустагачоў К.Г.]. У хакасаў Суг ээзi шанаваўся адначасова з Таг ээзi: «Пры пераправе праз раку, неабходна зрабіць "Сеек-сеек", толькі тады Суг ээзi чалавека не кране. Калі здзяйсняеш гэты абрад, то неабходна ўшаноўваць не толькі Суг ээзi, але і Таг ээзi. Гэта робіцца таму, што любая рака бярэ свой пачатак у гарах. У горных людзей ёсць свая дарога, якая праходзіць не толькі па горах, але і праз раку» [ПМА, Тасбергенава (Цюкпеева) Н.Я.].
Сувязь духоў вады і гор праглядаецца ў фальклорных матэрыялах Н.Ф. Катанава: «Моцны шаман гоніцца за шчупакамі, вадзянымі духамі, датуль, пакуль не загоніць іх за 9 мораў, у валоданні горнага цара» [Катанава Н.Ф., 1893, С. 30]. Падобныя ўяўленні былі і ў шорцаў. «Гаспадар вады, несучы чалавечую душу пад вадою, у падножжа гары (яе) замыкае» [Дыранкова Н.П., 1940, С. 273].
Дадзены матэрыял паказвае на перапляценне функцый і выяў гаспадара горы і воды. У міфалагічнай свядомасці хакасаў, зямное і воднае пачаткі часам зліваюцца. Не выключана, што гэта з'яўляецца водгаласам уяўленняў аб адзінай Маці-прабацьцы. Лексічны матэрыял пацвярджае ідэю ўспрымання хакасамі міфалагічнага адзінства зямлі і вады. У хакаскай мове выраз «Пекла чир-суу», азначае літаральна «зямля-вада бацькоў», а ва ўяўленнях сучасных хакасаў, гэты выраз разумеецца, як Радзіма, месца нараджэння [Традыцыйны светапогляд, 1988, С. 29]. Хакасы ў мінулым, штогод прыносілі ахвяру сваёй "зямлі-вадзе" [Усманава М.С., 1976, С. 240-243]. У сувязі з гэтым вялікую цікавасць уяўляюць звесткі аб ахвярапрынашэнні вадзе, запісаныя К.М. Патачаковым: «Гаспадары юрты, дзе была цяжарная жанчына, прыносілі ў ахвяру ад яе імя духу - гаспадару вады трохгадовага вала». У хакасаў яшчэ нядаўна забаранялася падчас паводкі заходзіць у юрту, дзе жыла цяжарная. Захаванне гэтай забароны павінна было ахоўваць чалавека пры пераходзе праз брады» [Цыт., З раб. Аляксееў Н.А., 1980 г., С. 54].
У традыцыйных уяўленнях хакасаў паняцці пра жанчыну ў перыяд цяжарнасці і рацэ падчас паводкі знаходзяцца ў адным семантычным шэрагу. Уваход чалавека ў дом, дзе жыла цяжарная жанчына, быў раўназначны ўваходу ў паўнаводную раку і азначаў магчымасць гібелі, няшчасці. Пазбяганне такога дома думалася, як магчымасць пазбегнуць смерці пры пераправе. Ахвярапрынашэнне Суг ээзi ад імя цяжарнай (спусканне ахвяры на плытку ўніз па рацэ), верагодна, звязана з сімволікай шчаснага дазволу ад цяжару» [Традыцыйны светапогляд, 1988, С. 19].
Вельмі цікаўныя матэрыялы, па алтайскіх народных вераваннях: «Калі жанчына не можа нарадзіць, то просяць чалавека, які доўга не купаўся выкупацца. У гэтым выпадку, пойдзе дождж, і жанчына народзіць» [ПМА, Барбачакова М.М.]. Па ўсёй бачнасці, апусканне ў ваду - валоданне Суг ээзi некупавшегося чалавека, сімвалізавала сабою зварот у стан неаформленасці, поўную рэгенерацыю, новае нараджэнне, паколькі апусканне раўназначна растварэнню формаў, рэінтэграцыі, у здабытную бясформанасць; а выхад з вод паўтарае касмаганічны акт формаўтварэння [Эліядзе М., 1999 г., С. 183-185]. Магчыма, што тут, вада выступае ў ролі які спараджае пачаткі, крыніцы жыцця. Той факт, што пасля апускання ў ваду гэтага чалавека ішоў дождж, гаворыць нам пра міфалагічны акт зачацця і нараджэння. Як пісаў М. Эліядзе: «Вада нараджае, Дождж плёніць падобна мужчынскаму насенню» [Эліядзе М., 1999, С. 187]. Па ўсёй бачнасці, у святле міфа-рытуальнага сцэнара, дадзены абрад сімвалізаваў касмаганічны акт зараджэння новага жыцця, што забяспечвала жанчыне шчасныя роды.
У выпадку, калі жанчына заставалася ўдавой, яна была абавязана пры пераправе цераз раку ўшанаваць Суг ээзi. Хакасы казалі: "Тул кiзi сууны кіскалёк поўза, сугны ахтапча, итпезе суг пулайсып парар". – «Калі жанчына, аўдавеўшы, упершыню перапраўляецца праз раку, то трэба ўласкавіць духоў – гаспадароў ракі, інакш рака прынясе няшчасце (будзе паводка, шырокі разліў, гібель людзей і інш.)» [Бутанаеў В.Я., 1999, С. 96 ].
Магчыма, што дадзеная змена сацыяльнага статуту жанчыны (удаўства) суадносілася з паняццем, небяспекі выходнай ад яе, аналагічна таму, як водная бездань з'яўлялася метафарай і смерці [Міфы народаў свету, 1987, С. 240]. Верагодна, што пераход праз раку ўвасабляў сабой пераход з аднаго свету - "свайго", "асвоенага", у іншы - "чужы", "неасвоены", які утойвае ў сабе небяспекі. І жанчына - удава, магла ўнесці "хаос" ва ўпарадкаванае жыццё суродзічаў. Таму, абрад пакланення Суг ээзi з'яўляўся абавязковым для ўдавы, ён быў накіраваны на тое, каб нейтралізаваць негатыўнае ўздзеянне, якое зыходзіць ад яе і ўпарадкаваць «хаос», які ўносіцца ёю. Не выключана, што абрад пакланення гаспадару вады ўвасабляў сабой зліццё з воднай стыхіяй, як сукупнасцю магчымага, як вяртанне да вытокаў усіх патэнцый быцця. Касмічны сімвал, ёмішча ўсіх зародкаў - вада выступае па перавазе і ў якасці чароўнай і гаючай субстанцыі: яна лечыць, амалоджвае, надзяляе неўміручасцю [Эліядзе М., 1999, С. 183, 187]. Па ўсім відаць, гэты абрад, яшчэ быў закліканы захаваць плённую сілу жанчыны.
Традыцыйны светапогляд хакасаў, як і многіх іншых народаў, у сваёй аснове быў дыялектычным і амбівалентным. Па меркаванні шматлікіх даследнікаў, усе выявы і паняцці ў традыцыйных поглядах разглядаліся праз прызму апазіцый, асноўным з якіх з'яўляўся прынцып «свой-чужы». Дух-гаспадар вады - Суг ээзi ўспрымаўся «сваім», бо ўвасабляў у сабе ідэю ўрадлівасці. Збліжала яго і тое, што ён з'яўляўся насельнікам Сярэдняга свету, у якім жылі жывыя людзі. Як ужо паказвалася вышэй, звычайна ён уяўляўся ў чалавечым абліччы, і Суг ээзi таксама не было чужое "ўсё чалавечае" - жаданне атрымаць знакі ўвагі і добрую ежу ў выглядзе ахвяры. Гаспадар вады, як і чалавек, меў патрэбу ў адпачынку. Па хакаскіх паданнях «ля духу вады ложкам служыць чырвонае сукно, шапкаю – сіняе сукно. Ён падае дапамогу "чорным галовам" (карапас), г.зн. людзям, і апякуецца пасомым (кадарган), г.зн. хатнім жывёлам »[Катанава Н.Ф., СПб., 1893, С. 90]. Пры звароце да Суг ээзi, хакасы прамаўлялі наступнае: «Берагі служаць вам зыбкай, вярбы (па берагах) закалыхваюць вас!» [Катан Н.Ф., 1907, С. 548].
Выява гаспадара вады надзялялася шматлікімі ўласцівасцямі, уласцівымі людзям, што паказвала на «блізкасць» да жыхароў Сярэдняга Свету, некаторую «ачалавечанасць» гэтага духу. Як ужо паказвалася, выява вады і яе гаспадара быў неаддзельны ад паняцця сваёй, «асвоенай», роднай зямлі. «Кожны член роду адчуваў сябе складовай часткай «зямлі-вады», Радзімы» [Традыцыйны светапогляд, 1990 г., С. 18]. У традыцыйнай міфатворчасці вада асацыявалася з паняццем аб поспеху: «Калі куды-небудзь адпраўляешся, і па дарозе сустрэнеш чалавека з пустымі вёдрамі - да няўдачы, а калі вядра, запоўненыя вадой - да поспеху» [ПМА, Чэльчыгашаў А.М.].
Міфапаэтычная свядомасць хакасаў аб'яднала два супрацьлеглыя пачаткі – ваду і агонь у кульце Суг ээзi. Гэта добра ілюструецца зваротам да Суг ээзi падчас ахвярапрынашэння, запісанае Н.Ф. Катанавым. Прывядзем яго цалкам:
«Словы да вадзянога духу: Закалоўшы трохгадовага сіняга бычка і сагнуўшы яму 4 ногі, мы паклалі яго на плоцік з 9 бярвення і пусцілі ўніз па цякучай вадзе, як ахвяру табе! Ты шамацеў камянямі сваіх вод і перанось свае пяскі! Я прашу літасці пасам статкам і абароны чорным галовам! Ты валодаеш 60 родамі розных цякучых вод! Прымі ад нас у выглядзе ахвяры 9-гадовага сіняга бычка, які спакойна пакладзены на залаты ахвярнік, занесены хутка на плытку па хвалях цякучай вады! Звяртаюцца табе ў маладзік! Ты сядзі і грымі сваім бубнам з жоўтай медзі! Сядзі і бі па ім сваёй калатушкай з чырвонай медзі! Падобна агню, маці маёй, якая мае (уверсе) 30 зубоў, і падобна агню, цешчы маёй, якая мае (унізе) 40 зубоў, ты ездзіш верхам на рудай 3-гадовай жарабіцы, спіш на пасцелі з чырвонага сукна, носіш шапку з сіняга сукна! Калі стане падыходзіць д'ябал, ты кадзі на яго (багародскаю травою); калі будзе набліжацца нячысты, ты адмахвайся ад яго (стужкамі)! Хто будзе падыходзіць да цябе з добрымі мэтамі, таго прымі ветліва! Якія маюць бубны не дапускай (да нас у якасці ворагаў), варажбітам не давай дарогі! Абыходзячы (свет) 6 разоў, я ні разу не распускаў бела-блакітных вяровак (якімі перавязаны калыскі) тваіх дзяцей! Кадзі ты на надыходзячыя цені памерлых (каб абараніць нас ад іх)! Кадзі на надыходзячага д'ябла і адмахвай нас ад надыходзячага нячыстага! Сядзі і палі днём і ноччу як патрапіла 9 галаўней чаромхі! Падобна агню, маці маёй, якая мае 30 зубоў, ты спакойна кіруй днём і ноччу жалезным 6-гранным палкай, жалезным палкай аб 6 зубцах (палкай для вырабу мяхоў) »[Катан Н.Ф., 1907, С. 566].
Дадзенае аб'яднанне, здавалася б, узаемавыключальных пачаткаў - воды і агню, кажа нам аб адзінай, якая заступае ролі гаспадароў гэтых стыхій. У сістэме каштоўнасцяў традыцыйнага грамадства, на першы план выступала адна з галоўных функцый гэтых духаў - ахавальная. Пры ахвярапрынашэнні Суг ээзi, абавязковай з'яўлялася ахвяра і гаспадыні агню – Ат-ін [Катанаў Н.Ф., 1907, С. 575]. Па ўсёй бачнасці, гэта знайшло свой выраз у зліцці некаторых функцый і часткова, вобразаў духаў-гаспадароў вады і агню. Гэта, безумоўна "радніла" і збліжала духоў вады і агню з людзьмі.
У традыцыйнай свядомасці хакасаў, фігура гаспадара вады мела складаны, а часам і супярэчлівы характар. Суг ээзi настолькі ж «дабрадзетны», наколькі і небяспечны. «Гэтыя духі маглі дапамагчы або перашкодзіць рыбалцы і пераправе праз раку» [Аляксееў Н.А., 1992, С. 89]. Па вераваннях алтайцаў, гаспадар вады «робіць ваду крыніц гаючай, каб людзі маглі ў ёй лячыць свае хваробы. Але ж ён пасылае паводку. З боязі перад Su eezi алтайцы не любяць купацца» [Каруноўская Л.Э., 1935, С. 166-167]. У міфалагічнай свядомасці «рака - гэта дэмаркацыйная лінія, якая падзяліла космас і хаос, жыццё і смерць» [Мялецінскі Е. М., 1995, С. 217]. У некаторых міфалагічных паданнях хакасаў, рака з'яўляецца перашкодай і для саміх прадстаўнікоў свету духаў, так, напрыклад, горныя людзі не могуць знайсці чалавека, калі ён перайшоў раку. Пажылая хакаска перадала нам наступнае апавяданне: «Аднойчы я яго (горнага чалавека) убачыла ў сне. Ён мне сказаў: “Я цябе не магу знайсці. Ты пераехала цераз раку і ўсе твае сляды змытыя. Я страціў цябе”. Больш ён да мяне не прыходзіў. Гэта адбылося таму, што мы з мужам пераехалі ў іншы дом, які знаходзіўся за ракой. Горныя людзі не могуць знайсці чалавека, калі ён перасёк раку» [ПМА, Траякова А.М.].
Суг ээзi, як прадстаўнік звышнатуральнага свету духаў, у сваёй сутнасці з'яўляецца "чужым" для людзей. "Аддаляе" яго і тое, што ён валодае ўсімі адпаведнымі атрыбутамі прадстаўніка "неасвоенага свету", адным з якіх з'яўляецца нябачнасць. «Пра гаспадара вады казалі, што ён ходзіць голым. Не ўсе могуць яго ўбачыць» [ПМА, Арчымаеў Я.К.].
Паводле традыцыйных вераванняў, кантакт з Суг ээзi быў небяспечны тым, што той мог "выкрасці" людзей або іх душы. Распавядалі выпадак: «Адной жанчыне ў сне заўсёды снілася вельмі прыгожая жанчына, якая казала ёй: "Твой муж з табой нешчаслівы". Праз нейкі час, мужу таксама стала сніцца гэтая жанчына. Ён быў рыбаком і часта хадзіў на раку. Неяк, ён прыбег з рыбалкі і расказаў жонцы аб тым, што на рацэ ўбачыў тую самую жанчыну, якая ім абодвум снілася. Яна выйшла з ракі і была зусім голай і сухой. У яе былі пышныя доўгія валасы. Пасля сустрэчы з гэтай жанчынай мужчына два разы спрабаваў павесіцца, але так і не змог. У хуткім часе, ён патануў. Старыя кажуць, што тая жанчына, якая снілася абодвум мужам, была ні кім іншым, як Суг ээзi. У рэшце рэшт, яна забрала мужчыну да сябе» [ПМА, Тасбергенава (Цюкпеева) Н.Я.].
Зыходзячы з дадзенага апавядання, мы бачым, што «тагасветная» прырода Суг ээзi выяўляецца і ў тым, што яна можа «прыходзіць» да людзей у сне. Гаспадыня вады з'явілася, яшчэ і свайго роду веснікам смерці. Вынікам яе прыходу стала гібель мужчыны. Характэрна парадаксальная ўласцівасць Суг ээзi, «выходзіць з ракі голай і зусім сухі», якое гаворыць аб супрацьлегласці якасцяў, якія характарызуюць насельніка воднай стыхіі і чалавека. З іншага боку, тут адбываецца перапляценне матываў нараджэння і ўрадлівасці, выразам чаго з'явілася галізна і выхад з вады з матывам наступнай смерці мужчыны.
Па павер'ях шорцаў, духі-гаспадары гор і воды таксама часам выкрадалі душы людзей [Дыранкова Н.П., 1940 г., С. 257]. Паводле алтайскіх народных павер'яў, гаспадыня вады гушчару топіць прадстаўнікоў жаночай падлогі: «калі жанчына купаецца ў возеры, то яна можа патануць. Дзяўчынкам і жанчынам увогуле нельга купацца. А мужчынам можна, іх Суг ээзі не чапае» [ПМА, Тазрочаў С.С.].
У міфалагічнай свядомасці алтайцаў існавала ўяўленне аб "плачы" гаспадара вады, як аб прадвесце гібелі на рацэ людзей. «Калі гаспадар ракі Біі «заплача», то праз тыдзень абавязкова памрэ - патоне чалавек. Гаспадаром Біі з'яўляецца высокая жанчына са светлымі валасамі. Яна ходзіць голай. Гаспадыня Біі любіць сядзець на астраўку, каля гары Аюк» [ПМА, Авошава В.Ф.].
«Суг ээзі жанчына, валасы доўгія, светлыя. Людзі бачаць, як яна расчэсваецца. Калі каля ракі пачуеш чыйсьці плач, то ў хуткім часе нехта памрэ. Гэта плача дух чалавека, якога чакае смерць» [ПМА, Авошаў І.Д.].
Зыходзячы з дадзеных апавяданняў, мы бачым, што ў народных вераваннях алтайцаў перапляліся ўяўленні аб плачы гаспадыні вады і плачы душы, якая прадвесціць смерць у вадзе нейкага чалавека. Як ужо паказвалася вышэй, дадзеныя меркаванні маглі зыходзіць з уяўленняў аб вадзе, як аб пачатку, які прадстаўляе инобытие. У дадзеным выпадку, вада магла ўстойліва суадносіцца з чужым, варожым, а значыць апорным небяспека. Не выпадкова, умыць твар вадой у міфалагічнай традыцыі цюркаў, раўназначна паняццю "памерці" [Традыцыйны светапогляд, 1988, С. 19]. У семантычнай лініі вада - смерць стаіць яшчэ ідэя пасмяротнага пакарання душы чалавека ў ніжнім свеце. Гэта ідэя добра прасочваецца ў наступным апавяданні: «Адзін мужык увесь час крыўдзіў сваю жонку, здзекаваўся з яе. Нетутэйша час, ён памёр, так і не папытаўшы прабачэнні ў жонкі. Аднойчы гэтая жанчына бачыць сон. Яна гуляе па гарах, збірае кветкі. Раптам да яе падышоў вялікі, чорны чалавек і павёў яе па сцяжынцы, якая плаўна перайшла ў каменную дарожку. Дайшлі да невялікай рэчкі. Там стаялі вялікія камяні-валуны. Чалавек сказаў ёй, каб яна разам з ім скакала па гэтых камянях і перайшла рэчку. На сярэдзіне рэчкі ён спыніўся і сказаў ёй: "Глядзі ўніз!". Жанчына паглядзела ў ваду і ўбачыла там свайго нябожчыка мужа. Ён ляжаў на самым дне ракі. Яго рукі і ногі былі прыціснуты камянямі. Чалавек сказаў: "Гэты чалавек цябе ўвесь час крыўдзіў, здзекаваўся з цябе. Ён у цябе ні разу не папрасіў прабачэння. На ім ляжыць вялікі грэх, зараз ён будзе пакутаваць» [ПМА, Тапоева Г.Н].
Праводзячы аналіз дадзенага тэксту, можна выявіць некаторыя маркеры, якія характарызуюць уяўленне аб вадзе, як аб стыхіі Ніжняга Свету. Традыцыйная свядомасць бачыла ў сне, і ў многіх іншых станах змененай свядомасці, лепшы спосаб "падарожжа" ў іншыя светы, у тым ліку, і ў ніжні. Хаджэнне па гары - аналагу сусветнай восі, якая трымае ўвесь Космас сімвалізуе ўваходжанне ў іншы свет. Вялікі і чорны чалавек уяўляе сабой прадстаўніка ніжняга свету, на што паказвае яго колер. Сцежка, якая пераходзіць у каменную дарожку і выходзіць да ракі пацвярджае ідэю "уваходжання" ў ніжні свет. Сярэдзіна ракі, да якой дайшла жанчына, гаворыць аб пераходнасці стану яе душы ў іншае вымярэнне. Валун, які знаходзіцца там, вызначае сабой кропку адліку ніжняга свету. Цела нябожчыка мужа, прыгнечанага валуном і які знаходзіцца на дне ракі, маніфестуе ідэю знаходжання чалавека ці дакладней, яго душы ў ніжнім свеце. Полісемантычная прырода вады і адпаведная ёй функцыя знаходзіць адлюстраванне ў некаторых хакаскіх звычаях. Так, напрыклад, «у хакасаў існаваў такі звычай, калі пераязджаеш з адной вёскі ў іншую, неабходна ехаць верх па рацэ. Калі ж паедзеш уніз па рацэ, то жыццё будзе бедным і няшчасным» [ПМА, Юктэшаў А.Ф.].
У дадзеных народных уяўленнях добра праглядаецца ідэя аб вадзе, як аб медыятары, які злучае верх і ніз. Як піша А.М. Мялецінскі: «… выток ракі супадае з верхам, а вусьце з ніжнім светам, прымаючы яго дэманалагічную афарбоўку. Адпаведна вусце большай часткай атаясамлялася з тым кірункам, на якім знаходзіцца ніжні свет (большай часткай з поўначчу)» [Мялецінскі Е.М., 1995, С. 217]. У хакасаў існавала такое ўяўленне: «Хам пух тастаза, суу чоуар ксчэунер» – «Калі шаман падкінуў паскуддзе, то перавандроўвалі ўверх па рацэ» [Бутанаев В.Я., 1999, С. 98].
У традыцыйных вераваннях хакасаў, дабрабыт чалавека і яго роду заўсёды звязваўся з верхнім светам і яго прадстаўнікамі - чаянамі, небажыцелямі. Антыподам верхняга, добрага для чалавека свету, служыў ніжні свет і яго ўвасабленне - ніжняя плынь або вусце ракі. З гэтым светам маглі звязвацца ўсе няшчасці, якія людзі адчувалі ў жыцці. Па ўсёй бачнасці, пераход уверх па рацэ з'явілася сімвалічным далучэннем да "дабрабыту" верхняга свету. Рака выступае, свайго роду, міфалагічным арыенцірам у космасе традыцыйнага светапогляду. У той жа час яна сімвалізуе і саму дарогу. Паводле хакаскіх прыкмет, «бачыць у сне раку - да дарогі» [ПМА, Траякова А.М.].
Выява Суг ээзi знаходзіць выразны выраз у кантрапункце «дзень-ноч». Як правіла, бачанне, і кантакт з гаспадаром вады, як прадстаўніком "чужога" свету адбываецца ўначы. Згодна з хакаскімі традыцыямі ноччу не дазвалялася хадзіць па ваду, каб не турбаваць Суг ээзi. Старыя расказвалі: «Суг ээзi па выглядзе, як русалка. Начамі яна выходзіць з вады. У хакасаў не прынята было браць ваду ўначы. Расказваюць выпадак, адна жанчына пасля заходу сонца пайшла па ваду. Быў поўня, і ўсё добра было відаць. Каля моста яна ўбачыла жанчыну са светлымі валасамі. Яна сядзела да яе спіной і расчэсвала свае валасы грэбнем. Грэбень і валасы блішчалі як золата. Жанчына кашлянула і Суг ээзi i тут жа нырнула ў ваду» [ПМА, Траякова А.М.].
Выява гаспадыні вады, якая сядзіць у маста кажа аб маргінальнасці дадзенага міфалагічнага персанажа. Ён, як бы знаходзіцца на грані двух міроў (людзей і духаў або Сярэдняга і Ніжняга), злучным звяном, якога з'яўляецца мост. Той факт, што Суг ээзi сядзiць спiной, гаворыць пра апазiцыю "наперад-назад". Уладарыца вады, як бы стаіць на перыферыі асвоенай чалавечай прасторы, яна звернута спіной, яна «чужая» людзям. Расчэсваннем валасоў Суг ээзi, можна вытлумачыць у процівагу таму, як «у рытуальна-абрадавай практыцы паўднёва-сібірскіх цюркоў – заплеценая каса служыла знакам прыналежнасці да міру людзей» [Традыцыйны светапогляд, 1989, С. 175]. Распушчаныя валасы, іх расчэсваннем уяўляла сабою маніфестацыю ідэі хаосу, прыналежнасці іншаму стану і вымярэнню, растварэнню ў бясформеннасці.
Па вераваннях хакасаў, некаторыя віды хвароб, у тым ліку і шаманскую, маглі прычыняць духі-гаспадары вады [Катан Н.Ф., 1897, С. 36; Аляксееў Н.А., 1992 г., С. 166]. Хакаскія шаманы выкарыстоўвалі ваду, у якасці сродку варажбы, што відаць з наступнага апавядання: «Аднаго хлопчыка прывялі да шамана. Той пачаў варажыць. Апусціў у шклянку з вадой манету і пачаў туды глядзець. Потым сказаў, што бачыць, як гэты хлопчык у абдымку гуляе з нябожчыкам - суседам. Шаман сказаў, што неабходна тэрмінова вяртаць "хут", інакш хлопчык хутка памрэ. Шаман пачаў камлаць. У руках у яго была жаночая хустка. Ён чытаў благаслаўленні розным духам і расказваў, у якіх месцах пралятае. У нейкі момант у доме выдаўся аглушальны грукат. Увесь дом заходзіў ходырам, і бярвёны ледзь было, не рассыпаліся. Пасля шаман патлумачыў, што ён такім чынам "убіў" у хлопчыка "хут" [ПМА, Майнагашаў С.М.].
Сярод хакаскіх дзяўчат была распаўсюджана варажба на свой лёс каля ракі: «У даўнія часы, дзяўчаты кідалі ў ваду кветкі. Калі яны не танулі і сплывалі, то гэта прадказвала доўгае і шчаслівае жыццё. Калі ж, кветка хутка тануў, то гэта азначала, што чалавек будзе жыць нядоўга» [ПМА, Баргаякоў Н.Т.]. Аналагічныя ўяўленні існавалі і ў рускіх.
Алтайцы выкарыстоўвалі ваду для варожб, пры выбары прыдатнага месца для будаўніцтва дома або гаспадарчых збудаванняў: «Калі будавалі новы дом, то месца выбіралі наступным чынам. На маладзік ставілі кубкі або туескі з вадой у ўпадабанае месца. Праз месяц прыходзілі і глядзелі. У выпадку, калі там заставалася вада, месца лічылася добрым, там можна было будаваць хату. Калі ўсталёўвалі мацюку, то пад яе кладуць манету, каб у хаце былі грошы. Калі ставілі зграйку, то, як і пры пабудове дома ў кубак налівалі ваду і ставілі і ставілі на месца будучай пабудовы» [ПМА, Авошава В.Ф.].
Сучасная міфатворчасць хакасаў нярэдка звязана з этнакультурнымі працэсамі, з фарміраваннем і развіццём сучаснай нацыянальнай самасвядомасці. Гэта было выклікана найперш глабальнымі зменамі грамадска-палітычнай сітуацыі ў Расіі. Акрамя таго, хакасы перажываюць новы якасны этап сваёй этнапалітычнай гісторыі: аднаўленне (або павышэнне статусу) іх дзяржаўнасці. Можна пагадзіцца з меркаваннем вядомага этнографа А.М. Сагалаева, якія сцвярджаюць, што якія складаюцца ў народаў Паўднёвай Сібіры этнасацыяльныя працэсы, спрыяюць стварэнню «неаміфалогіі» [Сагалаеў А.М. Неаміфалогія Алтая. // Сібір у панараме тысячагоддзяў. Матэрыялы міжнароднага сімпозіума. Новасібірск 1998. Т. 2. С. 414-417]. Сярод хакасаў мае шырокі распаўсюд ініцыяваны, мэтанакіраваны, усвядомлены выгляд міфатворчасці. «Гэта неафіцыйная міфатворчасць, якая стымулюецца самай традыцыйнай культурай. Стваральнікам і рэдактарам міфалагічных тэкстаў у дадзеным выпадку з'яўляюцца казачнікі, нефармальныя лідэры грамадства, знаўцы народнай культуры, г.зн. людзі, якія знаходзяцца «ўнутры» культурнай сітуацыі і ўсведамляюць сваю «пакліканасць». Менавіта ў гэтым асяроддзі адбываецца ўзнаўленне напаўзабытых формаў калектыўнай абрадавай дзейнасці і стварэнне новых абрадаў, рытуалаў, тут ствараецца новая рэлігійна-міфалагічная сітуацыя» [Сагалаеў А.М., 1998. С. 414].
Сучасныя міфалагічныя ўяўленні аб душы і вадзе, у хакасаў атрымалі сваё развіццё ў ідэі "душы народа", якая прадстаўляецца ў выглядзе вады. Гэты артыкул нам удалося запісаць у вядомага ў Хакасіі музыканта-чатханіста, аўтара 14-ці струннага чатхана (хакаскі музычны інструмент) Рыгора Васільевіча Ітпекава. Па аповядах хакасаў, ён уваходзіў у катэгорыю «шаманствуючых асоб»:
«Я граў на чатхане. Побач са мной сядзеў шаман, і пад маю музыку маляваў. Пасля, ён паказаў мне свой малюнак. Там былі намаляваныя горы і які спускаецца з іх воін у старажытных даспехах. На ім быў востраканечны шлем. Усё на ім зіхаціць. Зброі пры ім не было. Я сказаў, што гэта пасланнік нашых духаў. Цяпер ён змяшаўся з нашым народам. Гэты ваяр прыйшоў для таго, каб паглядзець, як мы - хакасы зараз жывем. Гэта пасланнік продкаў, які зараз будзе абыходзіць карэнныя народы Сібіры – Хакасію, Алтай, Туву, Горную Шорыю, Якуцію і інш. На малюнку была выява вады, ход якой быў перакрыты. Я кажу, што гэтую ваду трэба адкрыць і даць ёй магчымасць спакойна цячы. Гэта вада ўвасабляе наш народ, культуру, традыцыі, звычаі і мову. Усё гэта перакрыла нам камуністычная ідэалогія. Мы пачынаем губляць сваю нацыянальную асобу. Таму нам неабходны свежы прыток вады».
Характэрна, што ў міфалагічнай свядомасці хакасаў усплывае архетыпічная выява ваяра-абаронцы. І не выпадкова адлюстроўваецца старажытнахакаскі воін. У дадзеным выпадку, міфатворчасць звяртаецца да гераічных старонак сваёй гістарычнай мінуўшчыны, да часоў «кыргызскага вялікадзяржаўя». Міфатворчасць як бы "падмацоўваецца" сілай і моцай сваіх услаўленых продкаў, пасланцам якіх і з'явіўся гэты сярэднявечны воін. Звяртае на сябе ўвагу і той факт, што ваяр адлюстроўваецца без зброі. Па ўсёй бачнасці, міфалагічная свядомасць у дадзеным эпізодзе гаворыць аб яднанні роднасных этнасаў (хакасаў, алтайцаў, тувінцаў, шорцаў і якутаў) не гвалтоўным шляхам, а на аснове агульнага культурна-гістарычнага лёсу. А вада, як жыццёва важны элемент, выступіла ў якасці сімвала душы народа. Наступнае апавяданне Г.В. Ітпякова больш поўна раскрывае ідэю «вады-душы».
“Я ў 1983 годзе быў у Абакане. Там праходзіў музычны фестываль народаў Хакасіі. Сядзіць журы і вызначае, каму даць якое месца. Я выйшаў на сцэну і сыграў два найгрышы. А збоку сядзелі шаманы і пад маю музыку малявалі. Пасля таго, як я скончыў і сеў на месца, да мяне падышоў шаман - Пеця Тапоеў і запрасіў мяне да сябе дадому. Ён паказаў мне свой альбом з малюнкамі, якія зрабіў у час маёй гульні. Там былі нейкія знакі. Пеця папрасіў даць яму тлумачэнні малюнкаў. Я ўважліва прыгледзеўся, там быў намаляваны графін. Я яму кажу: «У графіне зачынена душа хакаскага народа. Падчас таталітарнай сістэмы яе там закрылі. Я сваёй гульнёй прыадчыніў уваход у гэты графін, але ўсё роўна, туды не паступае святло і таму душа народа не можа адтуль выйсці» [ПМА, Іпекаў Г.В.].
З выкладзенага матэрыялу мы бачым, што ў сучаснай міфатворчасці знаходзяць сваё адлюстраванне шматлікія сацыяльна-палітычныя рэаліі хакаскага грамадства. Сучасныя міфалагічныя ўяўленні напластоўваюцца на традыцыйны міфа-рытуальны базіс, адаптуючы і відазмяняючы яго.
Такім чынам, у традыцыйнай рэлігійна-міфалагічнай сістэме хакасаў, адным з найважнейшых з'яўляўся культ гаспадара вады – Суг ээзi. Выява Суг ээзi нёс у сабе ярка выяўлены жаночы пачатак. У міфалагічнай свядомасці хакасаў, як і іншых народаў Паўднёвай Сібіры, дух вады ўяўляўся ў жаночым абліччы. Суг ээзi меў мноства сiмвалiчных характарыстык. Хакасы, аднак, часцей надзялялі духу-гаспадара вады дваістай характарыстыкай. З аднаго боку, ён, як і вада ў цэлым, увасаблялі ў сабе ідэі першапачатку, урадлівасці, ачышчэнні і абароны. З іншага боку, ён увасабляў сабой іншабыт, хаос, стан дэзарганізацыі і неаформленасці, і як некіравальная стыхія, ён мог у сабе несці патэнцыйную небяспеку для людзей. Таму, Суг ээзi ўспрымаўся ў традыцыйным грамадстве адначасова, як "свой і iнакш". Універсальнасць значэнняў выявы вады спрыяе таму, што ён мае якое акцэнтуе значэнне ў сучаснай міфатворчасці хакасаў. І можна цалкам пагадзіцца з М. Эліядзе, які пісаў: «Культ вод - і асабліва крыніц, якія лічацца гаючымі, гарачых і салёных і да т.п. - аказваецца дзіўна устойлівым. Знішчыць яго не змагла ні адна рэлігійная рэвалюцыя» [Эліядзе М., 1999, С. 193].
Заўвага
Інфарматары:
1. Авошаў Ілля Давыдавіч, 1937 г.н., сеак хомнаш, сяло Санькін аіл, Турачакскага раёна, Рэспублікі Алтай, 20.06.2001 г.
2. Авошава Валянціна Феатысаўна, 1937 г.н., сеак Хомнаш, сяло Санькін аіл, Турачакскага раёна, Рэспублікі Алтай, 20.06.2001 г.
3. Арчымаеў Ягор Канстанцінавіч, хакаскае імя Мацік, 1920 г.н., сеок "Пуuалар", сяло Ніжняя База, Аскізскага раёна Рэспублікі Хакасія, 24.07.2001г.
4. Барбачакова Марыя Мікалаеўна, 1919 г.н., сеок Поктарык, сяло Курмач-Байгол, Турачакскага раёна, 01.07.2001 г.
5. Баргаякоў Мікалай Цярэнцьевіч, 1931 г.н., сеок Хобы, сяло Аскіз, рэспубліка Хакасія, 10.10.2001 г.
6. Баргаякова Анастасія Мікалаеўна, 1926 г.н., сяло Аскіз, рэспубліка Хакасія, 03.05.2000 г.
7. Іпекаў Рыгор Васільевіч, 1926 г.н., кызыльца, сяло Аскіз, Аскізскага раёна, рэспублікі Хакасія, 12.07.1996 г.
8. Майнагашаў Сцяпан Міхайлавіч, 1936 г.н., сэк «Томнар», сяло Аскіз, рэспубліка Хакасія, 06.09.2000 г.
9. Пустагачоў Карл Рыгоравіч, 1929 г.н., сеок Алыяy, сяло Курмач-Байгол, Турачакскага раёна, рэспубліка Горны Алтай, 01.07.2001 г.
10. Тазрочаў Савелій Сафронавіч, 1930 г.н., сеок Кузен, сяло Тандочка, Турачакскага раёна, рэспубліка Горны Алтай, 20.06.2001 г.
11. Тасбергенава (Цюкпеева) Надзея Ягораўна, 1956 г.н., сяло Аскіз, рэспубліка Хакасія, 26.06.2000 г. Усё гэта пачула ад сваёй бабулі.
12. Тапоева Галіна Мікітычная, 1931 г.н., сяло Аскіз, рэспубліка Хакасія, 29.09.2000 г.
13. Траякова Анісся Максімаўна, 1928 г.н., сяло Лугавое, Аскізскага раёна, рэспублікі Хакасія, 12.07.2001 г.
14. Чанкова Ксенія Васільеўна, 1932 г.н., сяло Цюрт-Тас, Аскізскага раёна, рэспублікі Хакасія, 20.09.2000 г.
15. Чанкоў Валерый Мікалаевіч, 1951 г.н., Халарлал аал, Аскізскага раёна, рэспублікі Хакасія, 15.07.2000 г.
16. Чэльчыгашаў Ягор Нікандравіч, 1921 г.н., сеак «Хара чыстар», сяло Чыланы, Таштыпскага раёна, рэспублікі Хакасія, 05.07.2001 г.
17. Юктэшаў Антон Фёдаравіч, 1951 г.н., сеак Халар, сяло Усць-Таштып, Аскізскага раёна, рэспубліка Хакасія, 12.07.2000 г.
Спіс выкарыстанай літаратуры:
1. Аляксееў Н.А. Раннія формы рэлігіі цюркамоўных народаў Сібіры. Новасібірск: Навука, 1980. - 250с.
2. Аляксееў Н.А. Традыцыйныя рэлігійныя вераванні цюркамоўных народаў Сібіры. Новасібірск: Навука, 1992. - 242 с.
3. Бутанаеў В.Я. Хакаска-рускі гісторыка-этнаграфічны слоўнік. Абакан: Выд-ць ХДУ, 1999, - 236 с.
4. Дыранкова Н.П. Шорскі фальклор. М.-Л.: І. ць СССР. 1940.-446 с.
5. Катанаў Н.Ф. Лісты Н. Ф. Катанава з Сібіры і Усходняга Туркестана. Спб, 1893.
6. Катанаў Н.Ф. Узоры народнай літаратуры цюркскіх плямёнаў. СПб., 1907
7. Каруноўская Л.Э. Уяўленні алтайцаў аб сусвеце // Савецкая этнаграфія, 1935, No 4-5, С.160-175.
8. Мялецінскі Я.М. Паэтыка міфа. М .: Усходняя літаратура, 1995. - 408с.
9. Міфы народаў свету. М. 1987.
10. Сагалаеў А.М. Неаміфалогія Алтая. // Сібір у панараме тысячагоддзяў. Матэрыялы міжнароднага сімпозіума. Новасібірск 1998. Т. 2. С. 414-417.
11. Традыцыйнае светапогляд цюркаў Паўднёвай Сібіры: Прастора і час. Вяшчальны свет. Новасібірск: Навука, 1988;
12. Традыцыйнае светапогляд цюркаў Паўднёвай Сібіры. Чалавек. Грамадства. Новасібірск: Навука, 1989;
13. Традыцыйнае светапогляд цюркаў Паўднёвай Сібіры. Знак і рытуал. Новасібірск: Навука, 1990;
14. Усманава М.С. Ахвярапрынашэнне зямлі і вадзе ў паўночных хакасаў. – У кн.: З гісторыі Сібіры, вып.19. Томск, 1976;
15. Эліядзе М. Нарысы параўнальнага рэлігіязнаўства. М .: Ладамір, 1999. - 488с.
Home | Articles
January 19, 2025 19:12:47 +0200 GMT
0.012 sec.
