Адным з найбольш цікавых сацыякультурных феноменаў, якія назіраюцца на постсавецкай прасторы, трэба прызнаць паўсюднае ўзнікненне рэлігійных аб'яднанняў, якія абвяшчаюць сваёй мэтай адпраўленне паганскіх культаў і прапаганду традыцыйных вераванняў. На фоне распаўсюджвання неапаганскіх арганізацый у «спрадвечна праваслаўнай» Цэнтральнай Расіі здаецца цалкам заканамернай устойлівая цікавасць карэннага насельніцтва Якуціі да шаманізму, аб адраджэнні якога неаднаразова аб'яўлялася ў апошняе дзесяцігоддзе. Пры гэтым з публікацыі ў публікацыю (у тым ліку і ў навуковай літаратуры) вандруе сцвярджэнне аб актыўнай барацьбе праваслаўных місіянераў, пачынаючы з іх з'яўлення ў Якуціі ў XVII ст., з шаманамі як з носьбітамі і захавальнікамі традыцыйных вераванняў народаў Ленскага краю. У масавай гістарычнай свядомасці на Рускую Праваслаўную царкву і рускую каланіяльную адміністрацыю адназначна ўскладаецца адказнасць за знішчэнне шаманаў, у выніку чаго сёння рэканструяваць «нацыянальную рэлігію якутаў» даводзіцца па асобных, урыўкавых звестках.
Безумоўна, ігнараваць шаманаў як духоўныя, так і свецкія рускія ўлады Якуціі не маглі. Акрамя пастаянных бытавых кантактаў з шаманамі рускіх служылых людзей і прамыслоўцаў, ваяводам Якуцкага павета практычна з моманту яго ўтварэння (1642 г.) прыйшлося мець справу з абвінавачваннямі ў «шаманскім псуты» аднаго «ясачнага іншародца» іншым[1]. Аднак, аж да ўказаў Пятра I аб масавым хрышчэнні сібірскіх народаў (1706, 1710 гг.) адзіным мерапрыемствам, непасрэдна накіраваным супраць шаманаў, была забарона ім камлаць у самім Якуцкім астрозе і яго наваколлях: «…каб непанадна было ў горадзе і слабод, а па сваёй веры шаманіць у валасцях, ад горада ў далёкіх месцах» (1663 г.)[2]. Адразу трэба заўважыць, што гэтая забарона была выклікана інцыдэнтам з рускім служылым, абвінавачаным у прысутнасці на камланіі, прычым пры абцяжваючых абставінах - у вялікую пасаду! Далей гэтая забарона была пацверджана ў «памяці» якуцкім ваяводам у 1696 г.: «Ды вам жа глядзець і берагчы моцна, каб каля горада зусім не шаманілі і рускіх людзей на шаманства да іх ніхто не хадзілі»[3]. Выконваючы бачнасць набожнасці ў адміністрацыйным цэнтры павета і яго наваколлях, ваяводы тым і абмежаваліся. У той жа час, у "далёкіх месцах" кантакты праваслаўных і шаманаў не спыняліся. Больш за тое, адзін з якуцкіх ваяводаў (А. А. Барнэшлеў) сам абвінавачваўся ў найманні шаманаў для «насылання псуты» на сваіх супернікаў па судова-адміністрацыйным разглядзе (1679 г.): «… І шаман Няча ў яго, Андрэйкі, у святліцы шаманіў, а ў іх зямлі шаманы д'ябальскім заклікам і чараўніцтвам людзей мараць і псуюць»[4].
Не выяўлена патрабаванні знішчаць шаманаў і ў заканадаўчых актах Пятра I, якія сталі юрыдычнай асновай масавага хрышчэння народаў Сібіры. Пры ўсёй іх суровасці і наяўнасці прамога ўказання: «…ідалаў паліць і капішчы руйнаваць», а непакорлівых царскай волі «смерці здраджваць», пра служыцеляў «ідалатарскіх» культаў гаворка ні ў адным з іх не вядзецца[5]. Што ж тычыцца рэпрэсій: адбірання бубнаў, спальвання шаманскай сукенкі і г.д., то шаманы ў XVIII–XIX стст., г.зн. пасля масавага хрышчэння сібірскіх народаў, падвяргаліся пакаранню ў двух выпадках: па-першае, калі самі шаманы аказваліся хрышчонымі і, такім чынам, на іх распаўсюджвалася заканадаўства аб саграшыўшых праваслаўных; па-другое, калі на камланіі прысутнічалі новаахрышчаныя, г.зн. адбывалася «спакушэнне ў веры праваслаўнага». Дарэчы, для мусульман апошняе каралася паводле расійскага заканадаўства смяротным пакараннем (Саборнае Улажэнне 1649, п. 22, арт. 24). У гэтым сэнсе паказальна, як апраўдвалася адна хрышчоная якутка, якая запрасіла шамана: «…для суцяшэння хворай дачкі сваёй, а не для якога-небудзь малення»[6]. Іншымі словамі, у "веры хрысціянскай" яна "заставалася моцнай" і прычын для пакарання, з яе пункту гледжання, не мелася. Духоўная кансісторыя пры разборы спраў аб шаманстве, у сувязі з вышэйпаказанымі абставінамі спецыяльна запытвала якуцкіх благачынных «ці адукаваныя хрышчэннем» абвінавачаныя?[7] Гэты нюанс, які ўвесь час выслізгвае з увагі шматлікіх аўтараў, вельмі важны для разумення праблемы.
У Якуціі ў XVIII–XIX стст. як і ўсюды па Сібіры пакаранне новахрышчоных абарыгенаў, абвінавачаных у шаманскай практыцы, г.зн. "адпадзе ад праваслаўя", абмяжоўвалася, як правіла, царкоўным пакаяннем і падступнай "з канфіскацыяй маёмасці" - шаманскіх атрыбутаў. Такія меры ацэньваліся рускімі як лёгкія, і часам мяккасцю сваёй выклікалі незадаволенасць у нізавых структур духавенства: «…хоць па ўказе Яя Імператарскай Вялікасці загадана вінаватых у такім забабоне караць паблажліва … угаворам і царкоўнымі працамі, паклонамі і пакаяннем, … пунктам угаворванне і царкоўныя працы яны, новахрышчоныя, не пазіраюць, але ставяць сабе ў хвалу і пасмяянне … і ў ранейшым сваім забабоне і злоснасці знаходзяцца»[8]. З іншага боку, для шамана бубен і гарнітур былі прадметамі сакральнымі і неад'емнымі, а публічнае пакаянне магло быць палічана зневажальным. Адсюль, верагодна, і паданні пра жорсткасьць якуцкіх місіянераў. Напрыклад, зафіксаваная легенда як парафіяльны сьвятар, даведаўшыся, што мясцовы шаман (новахрышчаны якут) наводзіць псуту на людзей, прымусіў таго класці паклоны ў царкве. Раззлаваны шаман, звярнуўшыся ў гром, разбіў велізарную самотную елку, якая расце ў пачатку дарогі, што прывяло да гібелі святара — у дрэве хавалася «кут»-душа бацюшкі[9]. Рэакцыя на нясцерпную абразу аказалася адэкватна смяротнай.
Пры ўсёй адзначанай "жорсткасці" дзеянняў місіянераў, варта ўсё ж мець на ўвазе, што мэтанакіраваных і масавых акцый супраць шаманаў у Якуціі ніколі не праводзілася. Цікава, што спіс шаманаў, выяўленых ужо ў 1920-30 гг. па ўласных заявах, даведках наследных і сельскіх саветаў, пратаколах наследных сходаў і іншых архіўных дакументах займае 18 старонак машынапіснага тэксту і налічвае больш за 300 прозвішчаў, прычым у асноўным хрысціянскага паходжання, што сведчыць як мінімум пра хрышчоных бацькоў[10]. У тым ліку сустракаюцца такія прозвішчы шаманаў як «Дзьячкоўскія», «Протадыяканавы», «Паповы» і «Пратаповы». Улічваючы малалікасць якуцкага насельніцтва (235 тыс. паводле перапісу 1926 г.)[11], і амаль 200-гадовыя дзеянні праваслаўнай царквы па насаджэнні хрысціянства такое багацце шаманаў выклікае сумненне ў кампетэнтнасці дарэвалюцыйных духоўных уладаў Якуціі.
Адзначаная «жывучасць» шаманства, апроч кансерватыўнасці традыцыйнага грамадства і цеснай сувязі паганскіх вераванняў з гаспадарчай дзейнасцю карэннага насельніцтва, абумоўлівалася адсутнасцю рэгулярнай падтрымкі хрысціянізатарскай актыўнасці місіянераў з боку свецкай адміністрацыі Якуціі. Якуцкае духоўнае кіраваньне ў 1841 г. скардзілася, што: «…тутэйшае грамадзянскае начальства забаўляе сябе гэтым відовішчам (камланьнем – А.М.) і, плацячы ім (шаманам – А.М.) нават грашыма, тым самым спыняюць і адымаюць сілы да выкараненьня. гэтага ва ўладзе духоўнай»[12]. Большасць даследчыкаў схільныя тлумачыць пазіцыю якуцкага свецкага начальства фіскальнымі і ваенна-палітычнымі інтарэсамі: патрабаванне бесперабойнага паступлення пушніны ў гасудараву казну вымушала свецкія ўлады засцерагаць іншародцаў ад прыгнёту, злоўжыванняў і ўсяго, што магло б пашкодзіць збору ясака. У прыватнасці і ад празмеру заўзятых місіянераў, здольных выклікаць сваімі дзеяннямі незадаволенасць або хваляванні ў ясачнага насельніцтва.
Верагодна ў XVII ст. і, у меншай ступені ў XVIII ст., таксама прымалася да ўвагі і стратэгічнае становішча Якуціі як фарпоста прасоўвання рускіх на Далёкі Усход і паўночны ўсход кантынента, якое вызначае неабходнасць падтрымліваць лаяльнасць насельніцтва ў гэтым рэгіёне.
Дзеянні, а дакладней бяздзейнасць адміністрацыі Якуцкага павета/вобласці, санкцыянаваліся звыш: 11 верасня 1740 г. быў выдадзены е.і.у. указ, які прадпісвае: «… аднак жа такіх спраў, што да новаахрышчаных іншаверцаў аб веры і невыкананні хрысціянскага закону дакранацца будзе, далей 3 дзён зусім не працягваць, … але ўсякае ласку, колькі магчыма ім паказваць»[13]. Мабыць дадзены дакумент, які надоўга вызначыў стаўленне дзяржаўных органаў да саграшыўшых новахрышчоных «ясачных іншародцаў», зыходзіў з тых жа фіскальна-палітычных меркаванняў, што і мясцовыя сібірскія ўлады, бо ў прыхільнасці ідэям гуманізму ўрад Ганны Іяанаўны цяжка западозрыць.
Стаўленне самога духавенства Якуціі да шаманаў таксама аказвалася часам больш за памяркоўным. У канцы ХІХ ст. вядомы місіянер А. Аргентаў прызнаваў: «Адным сваім візітам шмат карысці дае шаман хвораму. Трэба пагадзіцца, што кемлівыя шаманы карысныя там, дзе да лепшага не дараслі»[14]. Быў выпадак, калі святар, захварэўшы, звярнуўся па дапамогу да шамана, іншы ж у масленіцу прайшоўся па г. Алёкмінску «са спевамі багародзіча», усклаўшы на сябе шаманскі бубен у суправаджэнні двух шаманаў у поўным уборы, якія «прадстаўлялі сваё дзейства»[155] ]. Мяркуем, што паблажлівасць парафіяльнага духавенства да сваёй толькі афіцыйна якая лічыцца хрысціянамі пастве была цесна звязана як з асцярогамі за сваё жыццё (асабліва на пачатковых этапах хрысціянізацыі), так і з матэрыяльнай зацікаўленасцю бацюшак у добрасуседскіх адносінах. Можна смела правесці аналогію з аб выпадкам, адзначаным у Паўночна-Заходняй Сібіры, калі хрышчоныя мансі распавядалі вандроўцу, што іх святару: «зусім справы няма да …нашых шайтанаў, … уздумаў ён спачатку лавіць нас, як мы пачнем біць у барабаны, ды бачыць, што надзяляць сталі мала і адступіўся»[16]. На пазнейшых этапах місіянерства (кан. XIX ст. — пач. XX ст.) у поглядах на шаманства ў духавенства ўсё большую ролю сталі адыгрываць натуральна-навуковыя ідэі, якія прасочваюцца ў А. Аргентава, І. Веніямінава і інш. выдатных асветнікаў народаў паўночнага ўсходу Расіі, Далёкага Усходу і Рускай Амерыкі, якія глядзелі на шаманаў хутчэй з пункту гледжання вучоных-этнографаў.
З іншага боку, і шаманы ў Якуціі не імкнуліся правакаваць канфлікты. У архіўных крыніцах адсутнічаюць згадкі пра іх актыўны супраціў хрышчэнню. Наадварот, многія шаманы добраахвотна хрысціліся, а адзін нават заняў месца трапезніка пры царкве[17]. Нарэшце, цікавы момант выяўляецца ў паданні аб адным з вялікіх шаманаў, які перамог духаў воспы (тыповы для якуцкага фальклору сюжэт). Калі духі воспы ў выглядзе 7 сясцёр — стэрхаў праніклі ва ўлус вялікага шамана, той «…хутка ўскочыў на ногі і, перахрысціўшыся перад абразамі, ператварыўся ў дым і паляцеў у неба»[18]. Каментары залішнія.
Адсутнасць жорсткага супрацьпастаўлення традыцыйных вераванняў праваслаўю з боку шаманаў абумоўлівалася як параўнальна мяккімі метадамі хрысціянізацыі, так і відавочнымі паралелямі паміж якуцкімі традыцыйнымі вераваннямі і хрысціянствам (Вярхоўнае боства, Бажаство ўрадлівасці і.д.). У гэтых умовах асаблівасці язычніцкай свядомасці - неканфліктнасць і ўспрымальнасць - вызначылі хуткую «асіміляцыю» Тройцы, Маці Божай і хрысціянскіх святых міфалогіяй саха, што прывяло да неаднаразова адзначанага даследчыкамі сінкрэтызму, дваяверства.
Такім чынам, тэрмін "барацьба" не перадае ўсю складанасць узаемаадносін царквы і шаманаў у Якуціі. Непасрэдных рэпрэсій, гвалту, пераследу і знішчэння шаманаў не адбывалася на працягу ўсяго доследнага перыяду як з-за ўсталявання цэнтральных і мясцовых свецкіх уладаў, так і з-за неадназначнай пазіцыі самога духавенства. У сваю чаргу, шаманы асабліва не супраціўляліся хрышчэнню і, лічачыся праваслаўнымі, працягвалі сваю шаманскую практыку, на працягу амаль двух стагоддзяў мірна суіснуючы ў Якуціі з праваслаўным духавенствам, датуль, пакуль за выкараненне «забоінаў» не ўзялася Савецкая ўлада.
ЗАЎВАГА:
Якуція ў XVII стагоддзі (Нарысы). Якуцк, 1953. С. 178–179
Цыт. па: Токараў С .А. Шаманства ў якутаў у XVII ст. // СЭ. 1938. № 2. С.102
Тамсама, С. 103
ДАІ Т. 8. С. 244
Помнікі Сібірскай Гісторыі. Т. 1 С. 240-242.
НА РС(Я), ф. 225, оп. 2. д. 946, л. 1
НА РС(Я), ф. 225, оп. 2. д. 135. Л.4-5
ТФ ГАТО, ф. 156, 1758, д. 98, арк. 2аб.
Гістарычныя паданні і апавяданні якутаў. Ч. 2. М.-Л., 1960. С.261-264.
Васільева Н. Д. Якуцкае шаманства 1920-1930-я гг. Якуцк, 2000. С. 124-141
Ігнацьева В. Б. Нацыянальны склад насельніцтва Якуціі. Якуцк, 1994. С. 33
НА РС(Я), ф. 225, оп. 2, д. 153, арк. 6аб.–7
ПСЗ. Т. 11.СПб., 1830 С. 250
Чыкачоў А. Г. Шаманскае лячэнне рускіх старажылаў // Талерантнасць. Якуцк, 1994. С. 99-100
Аўчыннікаў М. На памяці маёй // Жывая даўніна. 1912. № 11. С. 855-879
Насілаў К.Д. У вагулаў. Спб. 1906.
НА РС(Я), ф.185, оп. 1, д. 20, л. 1
Гістарычныя паданні і апавяданні якутаў… С. 296
Home | Articles
January 19, 2025 19:11:11 +0200 GMT
0.010 sec.
