Культ агню з'яўляўся і з'яўляецца адным з найважнейшых, цэнтральных, структураўтваральных у агульнай абрадавай сістэме культаў. Ён ахопліваў самыя разнастайныя зьявы рэлігійнай культуры хакасаў. Традыцыйная свядомасць хакасаў бачыла ў агні жывую істоту, якая мела шмат агульнага з людзьмі. Дух агню (Ад инезi – маці агню) меў антрапаморфнае аблічча. Часцей за гэта была жанчына. Пажылыя хакасы пра яе кажуць: «Ад iне - гэта белая прыгожая, аголеная жанчына. Яна размаўляе, падае гукі» [ПМА, Баргаякова А.А.]. Па іншых звестках, гаспадыня агню паказвалася ў выяве поўнай жанчыны ў стракатай сукенцы і хустцы, хоць часам яе бачаць апранутай ва ўсё чорнае. Нярэдка хакасы пра яе кажуць: «Гаспадыня агню - гэта сівавалосая бабулька» [ПМА, шаманка Майнагашава Сарго]. На антрапаморфнасць духу агню таксама паказваюць наступныя забароны: нельга варушыць агонь нічым вострым - можна параніць яго, выкалоць вочы. Гэтае паданне добра ілюструецца, запісаным намі міфам: «Дзве бабулькі размаўляюць паміж сабой. У адной з іх няма вочы, а ў другой - зуба. Аднавокая бабулька кажа: "Мой гаспадар адкрыў дзверцы печкі і нажом праткнуў маё вока". А другая кажа: "А мяне, гаспадыня праткнула нажніцамі і выбіла мне зуб". Таму ў хакасаў не прынята вострымі прадметамі дакранацца да агню. Наогул да агню трэба ставіцца вельмі акуратна і з павагай» [ПМА, Бурнакоў В.С.].
У традыцыйным разуменні хакасаў, багіня агню От-іне давала цяпло і святло, увесь час ахоўвала хатні агмень і сям'ю ад злых сіл, чысціла прастору, прыносіла поспех і багацце гаспадару, іла клопатамі раздзела хаты. Таму яе называлі чуртын-ээзі — гаспадыня жылля, чуртын-хадарчызы — захавальніца жылля, кізінін-хулгы — абярэг чалавека, хадарганын-халхазы — шчыт паскучага (ската) і г.д. Для захавання дабрабыту сям'і жанчыны былі абавязаны штодзень карміць духу агню. Нашы інфарматары казалі: «У хакасаў прынята з павагай ставіцца да агню. Агонь жывы, ён мае свайго духа-гаспадара. Яго заўсёды кармілі. Любая гаспадыня, калі гатуе ежу, абавязкова корміць гаспадара агню. У агонь забаранялася кідаць што патрапіла» [ПМА, Бурнакоў А.А.]. Перш чым садзіцца за стол, падкормлівалі духу агню кавалачкамі мяса, сала, кашыцы, кідаючы іх у агонь. Перад ужываннем хмельных напояў таксама ў першую чаргу частавалі духаў агню і дома (іб ээзi) [Патачакоў К.М., 1958, С. 96]. Калі здараўся пажар, лічылася, што дух агню нечым пакрыўджаны на гаспадара дома і выклікаў пажар у доме. Таму стараліся не крыўдзіць, не ўгневаць духу агню.
Як паказвалася вышэй, гаспадыня агню магла паказвацца некаторым людзям. Як правіла, такія людзі лічыліся з "чыстай" душой. Хакасы кажуць: «Часам можна ўбачыць, як От-iчек у абліччы бабулькі сядзіць у агменю. Калі яе не пакорміш, то яна злуецца. Пры кармленні гаспадыні агню казалі такія словы: «Матухна-агонь, цябе кормім! Удачы і шчасця нам дай! » [ПМА, Кайнакова А.С.]. Вельмі важна было пакарміць гаспадыню агню раніцай, гэта звязвалася з верай у тое, што пасля гэтага святадзейства, дзень складзецца ўдала. Таму, хакаскія старыя кажуць: "Раніцай, у любым выпадку неабходна пакарміць гаспадыню агню". Па хакаскіх павер'ях: «Калі агонь свішча, гэта азначае, што гаспадыня агню захацела есці» [ПМА, Баргаякоў Н.Т.].
Апроч штодзённага кармлення духу агню, хакасы здзяйснялі штогадовае хатняе ахвярапрынашэнне агню - ад таемных. Звычайна яго праводзілі вясной на дзевяты дзень маладзіка, калі распусціцца лісце, закуе зязюля і «прачнуцца» горы і рэкі. Гэта ахвярапрынашэнне маглі ўзначальваць, як шаманы, так і служыцелі белай веры, званыя па-хакаску, пурхан, г.зн. святы чалавек [Бутанаеў В.Я., 1998, С. 30]. У гонар духу агню заколваецца звычайна "марай пастыг ах сiлакка", г.зн. белы халашчаны баран з чорнымі шчокамі [Катан Н.Ф., 1897, С. 90]. У той жа час, здзяйсняліся рэгулярныя кармленні хатніх фетышаў - Чалбах-тэс або Ад Інэзі-тэс і Хызыл-тэс, якія знаходзіліся ў кожнай юрце і з'яўляліся ўвасабленнем багіні агню і яе атрыбутаў (сабыт - жазло). Для забеспячэння дабрабыту і агіды бед, духу агню таксама прысвячалі зызыхаў (свяшчэнных коней). Абрад праводзіўся шаманам.
У традыцыйных поглядах хакасаў, агонь надзяляўся ўсімі ўласцівасцямі медыятара. Ніводнае хатняе і грамадскае ахвярапрынашэнне не абыходзілася без ахвярнага агню. Ніводнае бажаство не магло «густаваць» ахвяраванай ім ежы без дапамогі агню. Нашы інфарматары казалі: «Самым ушанаваным духам з'яўляецца гаспадыня агню - От ине. Праз яе дастаецца ежа духам-гаспадарам гор, воды і г.д. У тайзе мужчыны, калі пачынаюць промысел, у першую чаргу кормяць гаспадыню агню. Яна дапамагае ў здабычы звяроў. Дзякуючы яе дапамозе, за звярамі не трэба будзе далёка хадзіць» [ПМА, Табурчынаў Н.П.].
Уласцівасць пасярэдніка паміж людзьмі і духамі, збліжала значэнне агню з фігурай шамана. У архаічных поглядах хакасаў, дух агню лічыўся адным з галоўных памагатых шамана. Шаман перад адпраўленнем у свае далёкія вандраванні падчас камлання, першым чынам, звяртаўся за дапамогай да гаспадара агню. Н.П. Дыранкова з гэтай нагоды пісала: «Ніводзін кам не пагадзіцца ісці ні да якога духу без дазволу маці-агню. "Без яе ісці нельга", - казала камка, "а калі яна з табой, то ісці і светла і лёгка". Вось чаму кожнае камланне пачынаецца са звароту да маці-агню і малітвы да яе» [Дыранкова Н.П., 1927, С.71]. Лічылася, што «калі будзе які-небудзь чорт нападаць на шамана, то Ад эзі (дух агню) апяразецца вакол кама, гэтым самым абароніць яго ад нападаў чорта, так што, калі нават чорт адолее кама, ён усё роўна не зможа яго з'есці, а без яго ўжо кам памрэ »[Аляксееў Н.А., 1984, С. 72].
Вялікая была роля агню ў традыцыйнай хакаскай медыцыне. Як правіла, ні адна лячэбная працэдура не абыходзілася без выкарыстання агню. Вялікае значэнне агонь меў у сямейна-бытавых абрадах. Агню ўшаноўвала маладая жанчына, якая ўступала ў шлюбнае жыццё, маладая якая корміць маці. Пры родах у хаце абавязкова павінен быў гарэць агонь. Значная роля агню ў пахавальным абрадзе.
Выява гаспадыні агню непарыўна злучаны з агменем. Сярод сімвалаў культуры, сімвал агменю – гэта цэнтральная выява. Ён абазначаў нерухомую значную кропку прасторы, яе цэнтр, ад якой праводзіўся адлік часу і бакоў святла. Ён увасабляў сабой стабільнасць, з'яўляўся адлюстраваннем сутнасных уласцівасцей свету. Ачаг - гэта семантычны цэнтр юрты, які выступае як кропка адліку пры арганізацыі яе прасторы, і месца, вакол якога працякае жыццё сям'і. Акрамя таго, ачаг - злучнае звяно паміж продкамі і нашчадкамі, сімвал пераемнасці пакаленняў. Прамяністы агонь ачага, які меў тую ж прыроду, што і нябеснае полымя, займаў бачнае месца ў культурнай традыцыі Саяна-Алтая [Традыцыйны светапогляд, 1989, С.103].
У рэлігійна-міфалагічную сістэму хакасаў, у выніку этнакультурнага ўзаемадзеяння з рускім насельніцтвам, арганічна ўвайшоў іншаэтнічны міфалагічны персанаж – Сузетка ці дамавік (па-хакаску Туранын, ээзi ці Чуртын ээзi, Чурт хуягы). Міфалагічныя сюжэты, пераходзячы ад аднаго народа да іншага, падвяргаюцца зменам не толькі адпаведна пэўнаму становішчу нацыянальнага побыту і пэўным сацыяльна-гістарычным абставінам, але і своеасабліваму мысленню, характэрнаму для таго ці іншага народнага асяроддзя. Па сваім статусе - ахоўніка жылля, Сузетка стаў у адзін шэраг з гаспадыняй агню. «Чуртын ээзi типчелер, хуйах» - «Гаспадар дома - гэта абарона» [ПМА, Сунчугашаў С.П]. «Пісцін хуйагы пар, цуртан ээзінін андыг ох» – «У нас ёсць хуйах (абарона), у «гаспадара дома», ён таксама ёсць» [ПМА, Баргаякова А.А.].
Хакасамі да гэтага часу строга выконваецца звычай пакланення гаспадару агню і «гаспадару» дома пры пабудове новага жылля. «Калі пабудуеш новую хату, то неабходна затапіць печ і пакласці ў агонь частку ежы. Дык ты адначасова пакланяешся гаспадыні агню і гаспадару дома. Яны абодва ахоўваюць хату ад усякіх хвароб, не пускаюць у хату няшчасце» [ПМА, Табурчынаў Н.П.]. Выява Сузеткі, як і гаспадыні агню надзяляецца антрапаморфнымі рысамі. "Чуртан ээзi кiзi ла осхас" - "Гаспадар дома падобны на чалавека" [ПМА, Мамышава А.М.]. «Па вонкавым выглядзе Сузетка бывае рознай, часцей яна паказваецца ў выглядзе маленькага чалавечка з ускудлачанымі валасамі і ў белым адзенні. Калі пабудуюць новую хату, то ў першую чаргу кормяць духаў агню і горы. Якраз у гэты час у доме і пасяляецца Сузетка» [ПМА, Бурнакоў В.С.].
Семантычная сувязь агменю з Сузетка ў хакасаў прасочваецца на тым факце, што звычайна, месцапражываннем апошняга, з'яўляўся ачаг (печ), або месца каля яго. «Сузетка жыве каля печкі ў падполлі» [ПМА, Івандаева У.І.]. Пажылыя хакасы кажуць, што «тура ээзi або «чурт хуягы» жыве ў кожным доме. Раней, калі пераязджалі ў іншую хату, то бралі з сабой дамавіка. Яго запрашалі такім чынам, з печы ў хустку высыпалі тры дробкі попелу і казалі: "Пайдзем з намі ў іншае месца!". Затым гэты попел раскідвалі па кутах новага дома» [ПМА, Чапчыгашава Л.А.]. Паводле іншых звестак, пры пабудове новага дома хакасы "перавозілі" гаспадара дома наступным чынам. У новым доме парог абавязкова пераступаюць правай нагой, якая лічыцца шчаслівай. З печы старой хаты бяруць вугольчыкі, якія кладуць у новы агмень. На гэтыя вугольчыкі льюць масла і зазываюць "гаспадара дома". Абрад асвячэння новага дома, як правіла, праводзіў стары або паважаны дарослы мужчына. Ён крапіў па кутах дома араку і прамаўляў алгысы - добразычлівасці. Затым абыходзіў увесь двор і запрашаў «Туранын, ээзi» [ПМА, Тасбергенава (Цюкпеева) Н.Я.].
Выкладзены матэрыял дазваляе нам зрабіць некаторыя высновы. Традыцыйная свядомасць хакасаў характарызавала агонь якасцямі жывой істоты. У вераваннях хакасаў агонь уяўляўся ў выяве жанчыны. З цягам часу, гэта выява ўскладняецца і паступова пераўтворыцца ў складаную па сваіх функцыянальных характарыстыках постаць «гаспадыні агменю». У ёй бачаць міфічную апякунку і прабацьку роду. Дух агню характарызуецца амбівалентнымі ўласцівасцямі, як крыніцы жыцця і адначасова яе разбуральніка. З часам, у выніку гістарычных падзей, у міфалагічную карціну свету хакасаў, у адзін шэраг з гаспадыняй агню ўстаў славянскі міфалагічны персанаж - Сузетка. Гэта з'ява надало асаблівы каларыт хакаскім народным вераванням. Сам па сабе вобраз Сузеткі, з'яўляецца прыкладам узаемадзеяння славянскіх (як дахрысціянскіх, так і хрысціянскіх) уяўленняў з мясцовымі анімістычнымі поглядамі. Хоць Сузетка паходзіць, хутчэй за ўсё, ад рускага «суседка», гэты дух не тоесны рускаму дамавіку ў поўным сэнсе гэтага слова. У гэтым сэнсе, Сузетка ўяўляе сабой лакальную з'яву ў цюркскіх вераваннях.
Нататкі
1. Аляксееў Н.А. Шаманізм цюркамоўных народаў Сібіры. -Новасібірск: Навука, 1984.
2. Бутанаеў В.Я. Культ агню ў хакасаў. // Этнаграфічны агляд. - 1998, No 3, С. 25-35.
3. Дыранкова Н.П. Культ агню ў алтайцаў і тэлеўт. // сб. МАЭ, Т.VI, Л. 1927.
4. Патачакоў К. М. Культура і побыт хакасаў, у святле гістарычных сувязяў з рускім народам. - Абакан, 1958.
5. Катанаў Н.Ф. Справаздача аб паездцы, здзейсненай з 15 траўня па 1 сент.1896 года ў Мінусінскі акругу Енісейскай губерні. – Казань: Тып.- літ. Ун-та, 1897.
6. Традыцыйнае светапогляд цюркаў Паўднёвай Сібіры. Чалавек. Грамадства. Новасібірск: Навука, 1989.
Home | Articles
January 19, 2025 18:53:57 +0200 GMT
0.009 sec.
