Jichha pachanak uñakipt’añäni, kunawsatix chamán ukax sociedad altai ukanx wali uñt’at jaqiwa. Kunjamsa taqe ukanakajj utjaspa uk amuytʼañatak chʼamachasiñäni.
... Niya ch’amakt’asxänwa, ukat jawir khurkatar kayunakan ch’akhanakapax ist’asïna. Mä minuto qhepatjja, kayuk saririnakajj chʼusawjanakan uñstapjjäna.
"Jupanakax jutapxi, jutapxi!"- ukax yurt ukhat aylluruw q'al ch'allxtawayi. Mä juk’a pachatxa, kawallunakaxa uka chiqanakanxa ch’alla Kuyum chiqaru makhatapxäna. Uka dueñojj jupamp jikisiñatakiw mistunïna, ukat riendanakap aptʼasisaw mä chuymankipstat ukampis wali chʼamani jaqerojj caballopat saraqañatak yanaptʼäna. Karachak chaman purinitayna, jupax jaya pachaw akan suyt’ata.
Juyphi pachanxa, dueñon sullka yuqapax Tutkysh satawa, jupax uywa katuñat kutt’anxäna ukat mä akatjamat usuntxäna. Familiaranakapajj janiw kuna jan waltʼäwis utjkäna uk amuyañjamäkänti. Uka waynax manq’añ munirïxänwa, retirado ukhamaw tukuwayxäna. Walja tiempow nina naktäwi jakʼan qontʼasïna, ninar uñtasa. Primavera phajjsinjja, kunanakas jukʼamp sumäjjänwa. Tutkysh ukat amigonakapampix uka uywanakarux jallupachan pastunakaparuw irpapxañapäna. Ukat mä akatjamatwa mä wali muspharkañajj pasäna. Tutkysh chika arumaw sartasïna ukat jan mä arsa arsüna, axsarat mamaparux t’ijt’asaw sarxäna.
Qhepürojj chika urujja, silla uchat caballojj sapakiw utapar kuttʼjjäna. Uka waynaxa pä uru qhipatwa quqa taypin jikxatasïna, jupax mä jach’a larq’u manqhan qunt’atäskäna, nayrar uñtasa. Jupajj janiw awk taykapar uñtʼkänti. Utar apanipxatayna, ukat mä qawqha urunak qhipatxa awkipax taqi kuns yatiyäna.
Jupax kuntix nayrax wawapat imantawaykatayna uk yatiyäna, suma jakañ munasa. Jach’a achachilapax Katun markpachan uñt’at chaman ukhamänwa. Ukampis kimsa tunka phisqan marakiw jakäna. Mä kutix kamlanie ukan - walja jaqinak nayraqatan! panderetapan ñik’utapax phallawayxänwa. Yaqhepajj uka thaya jakʼan wilajj misturakïnwa sasaw sapjjäna. Taqinipuniw amtapxäna, uka jan wali chaman jaqin jakäwipax tukusxiwa ukat ajayunakax qullan t?ng?ra (pandereta) jan walt’ayatapat mutuyapxani. Chiqansa, uka chamanax jankʼakiw jiwxäna, nayrax jilaparux familiapan jutir chaman sat jaqirux pachpa destinow suytʼaski sasaw säna...
Yuqapan nayrïr kuti katuntatap uñjasajja, jankʼakiw uka awkejj amuyasïna, ajayunakajj “jikjjatapjjewa” ukat chaman jaqëñapatakiw waytʼapjjäna. Jupa pachpaw waynäkasax ch’ama usump usuntarakïna ukat “ajayunakax ch’amanchasipki” ukhax kunjamas uk yatïna. Mamapax ikiñapar ikiyasaw qhispiyäna, ukat pantalonapampis imtʼarakïnwa. Ukaw ajayunakar jan wali qullax juk’amp chiqapänxa - mä jaqir ritual q’añuchaña. Ukat ajayunakax qhipäxar kutt’xapxäna.
Jichha kutix janiw sallqjatäpkänti. Tutkysh usutapatxa taqi wila masinakapaw arsupxäna, ukat jach’a achachilapan artesanía ukar yatiqañapawa sasaw iyaw sapxäna. Chiqansa, janiw inamayakïkänti, uka ajayunakax uka pachpa quqaruw irpapxäna, ukanxa mä kutix mä chʼiyjat pandereta quqaruw warktʼapxäna. Colgantenakapan ch’axwatapax waynäkasax Tutkysh tatax ist’ataynawa, jupax jan amuyt’asisaw mä jark’at chiqar autopamp saratayna.
Ukat uka taypinxa, wawapax juk’ampiw p’akjasiskäna ukat juk’amp liwxataskäna, quqa taypir t’ijtkasax ukan jan qhan q’ucht’asakiw samarasïna. Ukatxa jilïri jaqinakaxa awkiparu sapxarakïnwa: jumaxa uka waynaru yatichañawa wakisi, jan yatiñata, jupax ukham arsuspawa ...
Jupanakax nayratpach qhanan aruskipt’asipkäna - yaqhipanakax llakimp, ukat yaqhipanakax niyaw jupanakan kam ukanipxani sasaw suyt’apxäna. Taqi kunas jankʼakiw amtasïna.
Sygyn-ai phaxs qalltanx (ciervos challwa katur phaxsi), Tutkysh jupax kimsa uruw quqar sarxäna: janiw khitis jupar llakisiykänti, ukat kutt’anxäna ukhax awkiparux kunjams ajayunakax irpapxi, kunjams jikxatasipxi uk yatiyäna taqpach janchiparu khuchhuqaña. P’iqipax mä tenedor de alerce ukar uchatäna, ukat ukat Tutkysh jupax kunjams janchipax mä jach’a caldera ukan t’amt’ayat uñjäna, ukat aychat q’umachatäki uka ch’akhanakax uñakipatarakïnwa. Ajayunakax chiqpachansa kuntï munapkäna uk jikxatapxäna: mä chaman chʼakhapa. Tutkysh jupax amuyasïnwa, janiw kutt’añax utjkaniti, “jaqinakar”, jupataki. Ajayunakax cuerpop wasitat lurapxäna, ukampis ¿jichhax chachäpachati?
Walja kutiw Karachak markar khithapxäna, ukampis jupax thakinkänwa. Ukat qhiparusti, wali uñt’at chaman ukax yatiqiriruw purinitayna. Nayraqata k’uchunxa, mä bancoru, mä lawat lurat plato jan levadurani tortanakampi uchapxäna - qalltanx phisqa t’ant’a wakicht’apxäna, ukat qhipa yatichäwitakix - tunka phisqhani. Ajayunakar qullasax Tutkysh jupax plato jach’ar aptäna, inti tuqir kutt’ayäna ukat chaman qhipäxan dirección ukan arunakap wasitat arsüna.
Nayraqatax nayra achachilanakapar arst’añ yatiqawayi, ukat wali uñt’at jach’a achachilarus, ukatx - aka uraqin ukhamarak alaxpachankir ajayunakaruw arxayañ yatiqawayi.
Sapa chaman chachajj familiap yatïna ukat nayra achachilanakaparojj chacha lineaparjamaw qellqtʼasirïna, uka lineanwa uka regalojj herencia katoqasïna, suxta jan ukajj llätunka generacionakama. Taqi yanapiri ajayunakan sutinakapsa, kunjamäsipkisa uk sum yatiñax ukhamarakiw wali wakiskirïna. Chaman chachan kunanaktï lurañ yatkäna ukajj jila partejj qhawqhanïpjjänsa ukarjamaw lurasïna.
Mä ch’amaka arumax taqpach isimp isthapt’ataw chaman jupax yanapiriparux ajayunaka, wila q’uma ajayunaka (achachilanaka) jawsi ukat jamasat jupanakamp aruskipt’i, kuntix ajayunakax jaqit munapki uk jikxati, kunas wila masinakapar suyt’i.
Ukhama ajayunaka (aru kormos) yaqha pachana chaman nayranakapa, jinchunakapa, ch’amapa. Uka pachanx chaman ukax “yanapiri ajayunakapat” uñt’atawa sañjamawa. Chaman ukar t’ijtasax jan uñjkayaw janchipar muyuntapxi, p’iqipar, kunkapar, amparanakaparu ukat kayunakapar qunt’asipxi ukat armadurapar (kurchu) tukupxi. Ukhamaraki chaman ukarux jark’awinak atipjañatakiw yanapt’apxi, jan wali ajayunakamp nuwasiñataki. Ukat jupanakan pʼeqepanjja, nayra achachilapaw saytʼatäski, jupatwa chamán chachajj regalop katoqäna.
Ukatxa, uka ritual lurañatakix juma pachpaw herramientanakam apsuñama. Jupanakax mä traje, sombrero ukham chaman ukax janiw munañaparjam jikxatkänti, jan ukasti jach’a ajayupan irpatakiwa.
Nayraqatxa, ajayux chaman ukarux mazo apsuñapatakiw mayïna. Ukajj prado muxsa manqʼat luratänwa ukat mä sallqa cabritan kayupat taqpach apsut ñikʼutampiw chʼuqtʼata. Nayra pachanxa, mä mazo katuqasaxa, chaman ukaxa mä juk’a pachaxa ukampikiwa uñacht’ayäna. Chamán chachajj janïr panderetanïkchïnjja, kuna lurañas mazojj luräna ukajj janiw taqpach qhanäkiti.
Chamanes jupanakax pachpaw uka atributo ukarux mazo de piedra jan ukax quri qullu sasaw sutichapxäna (nayrïr sutix mä jisk’a qalax janchi manqhar uchatätapatw uñt’ayasi).
Mazo ukan “autonomía” ukax mä qawqha pachaw uka lantix yaqha instrumentux utjaspa sasaw amuyt’ayi, sañäni, mä sonaje (¿uka guijarro ukax uñacht’ayiti?) Jan ukax mä qutu ramanakakiw cinta ukamp chint’ata.
Jupanakax sapxiwa, mä emergencia ukanx mä chaman jupax jan pandereta jan ukax traje ukampiw kamlat luraspa, abedul “escoba” ukamp, jak’ankir quqat ramanak khuchhuqasa.
Mä pañuel jan ukax mä qutu ramanakampi ritual ukax ajayunakan “samaña” satawa, mä kasta ritual especial ukaw elbi ~ ilbi satawa. Taqi kunat sipansa, altaianonakan amuyunakaparjamaxa, ajayunakax thayampi, thayampiw jutapxi.
Kunawsatix machaq kam uñstki ukhax pandereta ukat traje ukax pandereta ukan utjkän uka uñacht’äwinakampiw mayamp uñacht’ayañapa, ukat nayra achachilapan vestidonakapax kams jupar arxatañapatak ajlliwayi.
Pandereta ukat chamán ukan ritual isipax kamlanie ukan yupaychañatakix qullan yänakawa, kunatix yanapiri ajayunakatakix imantasiñjamawa.
Janiw kam ukan ritual lurawipakiti, jan ukasti jakäwipax sapa pandereta ukamp chikt’atawa. Ritual lurañ pachanx pandereta ukan ñik’utapax p’akjaspa jan ukax wilax uñstaspa ukhax ukax sañ muniw ajayunakax chaman ukar mutuyapxani ukat niyaw jiwxani.
Pandereta ukax jach’a ritual instrumento ukat mä jach’a diosa ukan certificadopawa, mä kasta certificado ukax derecho de hacer ritual ukham uñt’ayatawa. Jan diosanakan ukat patrona ajayunakan sancionap utjkchi ukhajja, janiw khiti chamanes pandereta luraskaspati.
Altai chamanes ukanakax janiw libres ukhamäpkiti kuna kasta pandereta ukanakas ajlliñapataki, ukat ukatwa, pandereta ukan dueñop ajlliñanxa. Ritual ukanx pandereta ukan dueñopax chaman ukarux yatiyawinak pasayaraki. Pandereta dueño tuqiw chaman ukax taqi kun uñji ukat uñt’araki. Kuna kasta panderetas ukax nayra achachilanakan ajayunakapan mä ritual especial ukan uñacht’ayatawa. Mä pandereta lurasaxa, chaman ukax diosaruw uñacht’ayi. Kunjamatixa kamachixa, qullan qullu dueñotakixa, ukatakixa, mä rito lurañataki ukhamaraki jaktayañataki mä pandereta wakicht’ata, ukaxa walja urunakawa utji mä jach’a tantachawimpi jaqinakaru.
Mä jan wali chamán chachajj mä mazompiw taqe jakäwip luraspäna, ukampis mä qhawqha tiempotjja, uka ajayujj pandereta lurañapatakiw waytʼäna.
Jukʼamp sum amuytʼañatakejja, chaman chachajj taqe kuna lurañanaktï lurañ toqet cheqaparjam ukat sum yatichäna, ukampis yaqha jaqenakaw pandereta lurapjjerïna. Uka ajayux chaman ukarux ch’amanchawayiwa, cedro, kawkhantix pandereta concha lurañax wakiski ukax ukham ukhamarak ukham chiqanw jilaski, sañäni, qullu inti jalsu tuqinkir qullu pataruw jilsu. Chachanakax ukaruw sarapxäna, ukat wali amuyumpiw mä jilir (jakir) quqat mä tira munat jach’a ch’uqt’apxäna. Ukhamaraki abedul ukaxa “jakaña” ukhamaraki tronco ukata mä quqa apsuña pandereta amparapataki. Jutïr panderot mä chiqat mä quqat apsusaw chachanakax (chaman wila masinakapat) panderetarux aka arunakampi arxayapxäna:
Khan ukar sarañax janiw phinq’asiñamäkiti
Jilïr irpirin ukar saräta ukhajja, janiw qhepar kuttʼañamäkiti, .
Khan nayraqatan jan axsart’irïñamawa
Jefe nayraqatan jach’a jach’a tukuñamawa...
Kunapachatï kuns lurkäta ukhajja, luratanakam jaytañamawa
jaqinakax qullatäpxani,
Kunapachatixa katxaruñani, katxaruña
jaqinakax askinak jikxatapxpan.
Kuntix katjapkta ukax amparaman qhiparañapawa,
Kuntï nayranakamampi uñjkta
jan nayranakam jaytpan,
Kunapachatix q'uma sarnaqasax ajayuruw sartapxtaxa,
jupar jach'añchasa, kuntix munkta uk jikxatapxam,
(Chaman) lanktʼasi ukhajja, kayupar tukuñapawa, .
Jupatix umaru (kam) sarxani ukhaxa, thujrupawa,
Jupatix qullu pataru makhataspa ukhaxa,
juparux yanapt'apxam...
Kunapachatï arknaqkäta ukhaxa, katjañamawa
Kunapachatixa t’ijtxa, t’ijtxa
Khititejj nayranïki ukarojj jan uñachtʼayapjjamti,
Khititejj jawqʼjatäki ukajj janiw samkan uñstkiti.
Uka motley qullu taypin pasaje apsuñamawa,
Uka jach’a jawir khurkatar saraña.
Nina nakhantat flechat sipansa jukʼamp kʼachachtʼatäñamawa
Jawir umat sipansa jukʼamp jankʼak sarnaqañamawa
Thaya urunxa, mä imantasiñjamawa
Mä chʼama urunxa, mä yanaptʼirïñamawa
Jan kusisit urunxa, mä jarkʼatäñamawa
¡Usuñax utjaspa ukhax wali askiwa!
Ukhamaraki wali wakiskiri uywa ajlliñaxa, uka uywan ñik’utapampiwa pandereta ch’uqt’asini. Nayraqatax mä chacha roe ciervo jan ukax ciervo - mä natural uñstawi.
Ritual ukanx chaman ukan mä wakiskir yanapiripax uywan doble ukhamawa, uka uywan janchipax pandereta ukamp ch’uqt’atawa. Q’ara lurañatakix mä maral jan ukax alce, ciervo de roe jan ukax caballo (potro) ukan ñik’utap apsusipxi, ukat chachanakakiw apsusipxi. Uywa doble, uka ñik’utapax pandereta lurañatakiw apnaqapxirïna, ukax chaman ukax ritual ukanx mä montaña ukham apnaqi. Ukatwa, mä ritual lurasaxa, chaman invocacionanakapanxa, panderetarux janiw sapürunjam t?ng?r (chamanan pandereta) sasin jawskiti, jan ukasti kawkïr uywan janchipax pandereta lurañatakix base ukar tukuwayki uka uywan sutipawa.
Kunjamtï L.P. jupax jikxatki ukhama Potapov, jupax aka tuqitx wali sum yatxatäna, pä tunk maranakanx mä chuchuñ potro ukan ñik’utapax juk’ampiw pandereta ukar ch’uqt’añatak apnaqatäna, kunatix janiw sapa kutix mä sallqa uywa jikxatañax utjkänti.
Chamanxa, ajayutxa yatiqasa kawkhantixa wakiskiri uywaxa utjki ukjaxa, wila masinakaparuxa yatiyataynawa saminakapa, chimpunakapata. Herreros ukanakax pandereta ukan hierrot lurat chiqanakap wakicht’apxirïna: colgantes, hierro cruzada viga kirish (arco).
Kunapachatï taqi kunas wakichtʼatäxäna ukhaxa, uka jachʼa phunchhäwix qalltäna.
Uka tukuyat panderax chaman uta punkuparuw uchatäna. Invitadonakax jutapxäna - wila masinaka ukat uñt’atanaka, vecinos, suma isimp isthapt’ata. Jupanakax vino ukat manq’añanak apanipxatayna, ukhamat taqi invitadonakatakix qullqix utjañapataki, chaman ukar qullqi churapxäna.
Fiesta qalltäna, panderax amparat ampararuw pasawayxäna, ukat taqiniw jisk’a wawanakas ch’allt’apxäna. Invitadonakax sapa mayniw thakhiparjam quqaru, kawalluru arst’apxäna.
Aka fiestanjja, chaman chachajj mä pandereta amparaparukiw aptʼasirïna, ukampis janiw chʼalltʼañapäkänti. Kimsa uruw uka fiestax utjäna, uka urunakax taqiniw mä jukʼa chamanjam jikxatasipxäna.
Jaqinakax janiw pandereta ukak llamkt’apkänti, ukax jutïrin jupanakatakix jark’atänwa, uñt’asipxäna, ch’amap ukaruw mayjt’ayapxäna. Jichhat uksarux panderax taqiniruw jark’aqani. Altaianonakajj awisajj dueñopat sipansa jukʼamp respetompiw pandereta uñjapjjerïna, ukajj janiw inamayakïkiti.
Ukhamaw pandereta uruyañax pasawayxi.
Machaq instrumentux kimsa marat phisqa marakamaw chaman ukar yanapt’äna, ukatx ajayux barrioparux machaq pandereta lurañ pachaw sasaw amtayäna. Ukat ukhamatwa, jakäwipanx chaman ukax kimsat llätunk (yaqha yatxatäwinakarjamax - tunka payankama) panderetanakaruw mayjt’awayi. Panderetanakan jakhüwipax chaman ukan "ch'amap" tupurakïnwa, ukat juk'ampirus jakäwip tupurakïnwa. Qhipa pandereta lurasaxa, chaman ukaxa tukuyaña jak’ankxatapa yatïna. Yaqhipanakax ch’ikhi jaqïñ yant’apxäna ukat jamasat ajayupat yaqha panderetanak lurapxäna, jaqinakat imantasa...
Mä jilïr chamán ukan panderetapax oval ukhamänwa, niya 60-70 cm diámetro ukanïnwa. Cedro concha (llanta) patjjarojja, mä maral jan ukajj caballon ñikʼutap chʼoqtʼasipjjerïna ukat cáñamo sat hilompiw conchapar sawapjjerïna, ukhamat uka membranajj pandereta mä ladopar chʼoqtʼañapataki. Borde patjjarojja, walja columnas-resonadores de abedul ukanakaw ñikʼuta manqhar uchasïna, ukanakjja horca jan ukajj pandereta jiñchu sasaw sapjjerïna.
Qhepäjjatjja, pandereta manqhanjja, abedul sat animalat lurat amparaw uchatäna, uka amparajj walja kutiw jaqen uñnaqapar uñtat pʼeqempi kayunakampi kʼachachtʼatarakïna. Akax tung?r-eezi panderan dueñopawa. Hierrot lurat cruzada vigajja, pandereta dueñon amparanakapwa uñachtʼayasïna, ukajj ladonakaruw jaljtatäna.
Hierro colgantes ukanakax cruzada ukan warkt’atawa - “flechas”, ukampiw pandereta ukan dueñopax jan wali ajayunakarux jaqunuku. Eezi p'iqi patxanxa, pandereta borde ukanxa, hierro "comas" ukanakaw utji - "jiñchupa" ukat "pendiente". Jupanakan timbrenakapampix chaman ukarux ajayunakan munañaparjamaw yatiyapxi. Cintas ukanakax pandereta dueñon kunkaparux chint’atawa, khitinakatix chaman uka ritual ukar jawillt’apkän ukanakan.
Dibujos ukanakax pä samin luratawa - janq’u ukat wila (yaqhip pachax - janq’u ukat ch’iyara). Ukanakax jawiranakan pata chiqanakan apthapit suma qalanak muyusaw wakichtʼapxirïna. Uka artistajj índice dedop salivampiw qʼomachasajj mä pandereta pintäna. Aka chiqanx janiw gag ukax jaysatäkänti, taqi dibujonakax kawkhantix utjki uka chiqanakanx wali ch’amampiw jikxatasipxäna, ukatx kunapachatix machaq pandereta lurapxäna ukhax nayra pandereta ukan dibujonakapx chiqpachapuniw uñstayapxirïna. Ukhamaraki, wakisispa ukhax nayra pandereta ukan hierro chiqanakap jark’aqañatakiw ch’amachasipxäna - machaq instrumenturuw apayapxäna. Chiqansa, panderetas chamán ukanakan dibujonakapa. (N. P. Dyrenkovoi ukat A. V. Anokhin jupanakan arsutaparjama.) Jakañax utjkchïnsa, jaqinakax mä jan pachani uñacht’äwi wasitat lurañatakiw ch’amachasipxäna. Mä kunatsa, originalidad ukax mä ch’ama atractivo ukanïnwa, confiabilidad... Nayra pachar atinisiña, nayra achachilanakar kutt’aña, nayra pachar taqpachanx mä jach’a uñacht’awiwa Altai uraqpachan uñjawipanxa. Ukat panderetanakan dibujonakapax nayra culturan autoexpresión gráfica ukan jan uñt’at experienciapawa.
Ay, chamanismo ukax janïr amuyapkasax etapa histórica uksat mistuñapatakiw wayt’ata. Ukatwa, mä qawqha tunka pinturanakakiw panderetas chamán ukan uñt’ata - ¡taqi Siberia markan! Jichhax sapa pintat panderetax chiqpach tesoro ukhamawa, kunatix Siberia del Sur uksat sipanx ukham walja chimpunakax Laponia markankiw uñt’ata. Uraqpachan mapas chamánicas ukanakat sipanx mayj mayjawa, ukampis akanx taqpach universo uñacht’ayañ yant’äw uñjtanxa.
Home | Articles
January 19, 2025 18:55:37 +0200 GMT
0.010 sec.
