Cɛ min bɛ laadala jamana kɔnɔ, o tun bɛ kelenya dɔn min tɛ se ka bɔ ɲɔgɔn na ni sigida ye. A fɔlɔ, o y’a jira ko a y’a ka ɲɛnamaya ni fɛnɲɛnamaw ka dɔnkiliw ni fanga siri ɲɔgɔn na, k’a kɛ hakilimaya ye. Ka kɛɲɛ ni hakilina kɔrɔw ye, fɛnɲɛnɛma bɛɛ ni diɲɛ bɛɛ tun sigilen bɛ danfɛnw fɛ minnu ka bon ni hadamadenw ta ye - hakiliw. Mɔgɔw tun dalen b’a la k’u ka ɲɛnamaya bɛ bɔ pewu jɛɲɔgɔnya la ni hakililaw ye. A ka kan k’a Fɔ ko hakiliw cogoya yɛrɛ tùn tɛ kelen ye. U dɔw tùn bɛ yeelen walima hakili ɲumanw (Sanfɛ diɲɛ cidenw) kulu la. Dɔw fana tun bɛ ni nafolo fila ye (u tun bɛ se ka na ni ɲuman ni juguman bɛɛ ye), dɔw tun ye jinɛ juguw ye minnu bɛ kojugu kɛ mɔgɔ la. An bɛna an sinsin dakun laban kan.
Khakaw ka diɲɛ laadala ja la, yɔrɔba dɔ bɛ minɛ ni hakilinaw ye hakiliw kan minnu bɛ mɔgɔw juguya dɔrɔn. Ka kɛɲɛ ni Khakaw ka hakilinaw ye, mɔgɔw ka ɲɛtaa, u ka ɲɛnamaya tun bɛ bɔ hakili suguya caman de la pewu. Fɔ ka na se bi ma, Khakasw dalen bɛ a la ko hakiliw bɛ se ka nɔ bila mɔgɔ mago bɛ sira min na. Laada la, a ka c’a la, o baara in tun bɛ kɛ shamanw fɛ, minnu, u jɔyɔrɔba la, tun ye batokɛlaw ye minnu bɛ baara kɛ kosɛbɛ, wa u tun ye nilifɛn sɔrɔ ka kumaɲɔgɔnya kɛ jinɛw ni mɔgɔw cɛ. Laadalata hakili sera ka mɔgɔw ka ɲɛnamaya ni hakiliw ka fanga senuma siri ɲɔgɔn na. Laadalata diɲɛnatigɛ jateminɛ tun bɛ hakili dɔw ta hadamaden ka ɲɛnamaya yɔrɔ kelen-kelen bɛɛ la. Khakasw ka dannaya min tun bɛ hakili suguya caman na yɔrɔ bɛɛ, o kɛra sababu ye ka hadamadenw ka kɛwale misali dɔ labɛn ko suguya caman na. O hakilina in ye hadamaden jɔyɔrɔ ɲɛfɔ ka jɛya fɛn ɲɛnamaw bɛɛ ka sigicogo la.
Cɛmancɛ diɲɛ min bɛ Khakasw ka laadala hakilinaw la, o tun sigilen tɛ danfɛnw ni fɛnw hakiliw dɔrɔn fɛ, nka hakili suguya bɛɛ fana tun sigilen bɛ minnu bɛ hadamadenw tɔɔrɔ. A bɛ iko Khakaw ka laadala hakili la, danfara jɛlen tun tɛ duguma diɲɛ sigibagaw ni cɛmancɛ diɲɛ hakili juguw cɛ. U bɛɛ tun bɛ farati ta, ka binkanni kɛ cɛmancɛ diɲɛ sigibagaw ka ɲɛnamaya kan. I n’a fɔ juguya ni balawu sɔrɔyɔrɔ, o jinɛw ka mɔgɔ suguw tun bɛ fara ɲɔgɔn kan tuma dɔw la ka kɛ Ainu ja kelen ye - hakili min bɛ tiɲɛni ni bana lase mɔgɔ ma. A tɛ se ka kɛ pewu ka bɛn M.A. Castrén, min y'a sɛbɛn ko "Aina - a daminɛ na, a tun bɛ hakili fitini fɛn o fɛn jira." Shamanw barika bonyalen kɔfɛ, min tun bɛ tali kɛ dugujukɔrɔ hakiliw la, Ainuw, i n’a fɔ shamanw dɛmɛbaga kunbabaw, olu fana y’a daminɛ ka jate dugujukɔrɔ, danfɛn juguw dɔrɔn ye” [Kastren M.A., 1999, ɲ. 340 I n’a fɔ an yɛrɛ ka foro kɔnɔfɛnw b’a jira cogo min na, Khakasw ye Aina daɲɛ fɔ walasa ka jinɛ juguw bɛɛ jira, u sigiyɔrɔ mana kɛ min o min ye.
Ɲininikalankɛla P. Ostrovskikh ye Ainuw kofɔ: “Samaw jɔyɔrɔ Kachinw cɛma, ani Sibiri shaman wɛrɛw cɛma, o bɛ dantigɛ kɛrɛnkɛrɛnnenya la u ka miiriya danmadɔw fɛ bana ni saya ko la, minnu tɛ bɔ sababuw la minnu bɛ sɔrɔ u yɛrɛ la, nka u bɛ bɔ mɔgɔw la hakili minnu ka jugu kosɛbɛ - Ainu. Banaw bɛ sɔrɔ ka da a kan Ainu bɛ sigi banabagatɔ fari la ka tɔɔrɔ lase; ni Ainu ye mɔgɔ ni (kud) sonya, o tuma na, saya bɛ kɛ” [Ostrovskikh P., 1895, ɲ. 341].
Khakasw ka nsiirinw bɛ Ainw cogoya ɲɛfɔ nin cogo la: “Balimakɛ fila Khuday ni Il-Khan (Erlik) tun sigilen bɛ yen. Ilkhan bilala dugujukɔrɔ. Siɲɛ kelen a Bɔra yen k'a da Minɛ ka dugukolo Лini Khudai fɛ. A ye dugukolo di a ma tigitigi i n’a fɔ a bɛ bɛn a ka bere kɔrɔ cogo min na. Ilkhan ye dingɛ dɔ kɛ duguma ni bere ye, Ainu - jinɛw bɛɛ bɔra o kɔnɔ ”[FMA, Ivandaeva V.I.]. Khakasw dalen bɛ hali bi Ilkhan ka kɛli la Dugukolo-kɔnɔ-dugukolo la. Mɔgɔkɔrɔbaw b’a fɔ ko “Il-khan tigi chirde churtapcha” – “Ilkhan sigilen bɛ diɲɛ wɛrɛ kɔnɔ (dugukolo jukɔrɔ) [FMA, Burnakova Tadi].
Ka kɛɲɛ ni mɔgɔw ka dannaya ye, Erlik Khan walima Il Khan ye jinɛ juguw ka jamakulu bɛɛ ɲɛmɔgɔ ye. M.A. Castren y’a sɛbɛn o ko la ko: “Irle Khan (Erlik) min bɛ Turki ni Mɔngoli jamanaw ka nsiirinw kɔnɔ, o ye dugujukɔrɔla kuntigi ye, suw ka masaya, jinɛ juguw bɛɛ bɛ min kɔrɔ. Mɔgɔ salenw niw bɛ a bolo” [Kastren M.A., 1999, ɲ. 340].
Khakakaw cɛma, Erlik Khan tun ye ala bonyalen dɔ ye. Khakass nsiirinw na, a tun bɛ wele tuma caman na ko Ada - fa. Erlik-khan ye tambourine bonya latigɛ ani ka tesov di shaman kura ma – dɛmɛbaga hakili minnu “to” ka bɔ shaman salenw na o sugu kelen na [Alekseev N.A., 1984, ɲ. 58]. N.F. Katanov y’a jira ko: “Tatar minnu sigilen bɛ Abakan bajida la, sisan ani waati tɛmɛnenw na, olu ye sow bɛɛ la ɲuman sugandi sagakulu kɔnɔ, k’a di Erlik Khan ma, k’a wele ko “Yzyk”. Mɔgɔ si man kan ka nin so in ta ni a tigi tɛ. Ni sow yeelenlen tununna, jinɛ (Aina) bɛ bana dɔ ci a tigi ma. Jinɛ min ni juguba bɛ a la, jinɛ min sigilen bɛ dugukolo 17 jukɔrɔ, o bɛ kojugu caman kɛ mɔgɔ bɔnɛnenw na minnu sigilen bɛ dugukolo sanfɛ, k’u tɔɔrɔ. Shamanw dɔrɔn de bɛ se k’a ni dusu suma ni saraka kɛli ye kulu kan ani ka kuma ɲuman ɲumanw fɔ” [Katanov N.F., 1907, ɲ. 216]. Altakaw cɛma, jamana min siya ka surun Khakakaw la, an bɛ kunnafoni caman sɔrɔ Erlik kan. U bɛ balawu jugumanbaw fara ɲɔgɔn kan ni Erlik tɔgɔ ye - banakisɛ min bɛ mɔgɔw ni baganw kan. A tun dalen b’a la ko a bɛ o bana ninnu bila mɔgɔ la walasa ka mɔgɔ wajibiya ka saraka bɔ a ye; ni mɔgɔ ma a nege wasa , Erlik b' a bugɔ ni saya ye . Mɔgɔ salen kɔfɛ, Erlik bɛ mɔgɔ ni ta a yɛrɛ ma, k’a ta ka taa dugujukɔrɔ, ka kiritigɛ da a kan yen k’a kɛ a ka baarakɛla ye. Tuma dɔw la, Erlik bɛ nin ni in ci dugukolo kan walasa ka kojugu lase mɔgɔw ma. Waati gansanw na, ani kɛrɛnkɛrɛnnenya la ni bana kɛra, Altakaw ye siran dimi sɔrɔ Erlik la, u tun bɛ siran k’a tɔgɔ fɔ, k’a wele dɔrɔn: kara nama - fɛn nɛrɛma. Erlik tun bɛ wele fana ko mɔgɔ maloyalen, maloya tɛ min na, mɔgɔ kuncɛba, min tɛ se ka furakɛ. Hali n’u tun bɛ u jigi da a kan kosɛbɛ, Altakaw y’a jate ko a bɛ se ka kɛ k’a lafili ani ka sɔn juguya miiriya dɔw ma a fan fɛ. Altakaw y’a ɲini k’u ka ɲɛtaa kunmabɔ ni sarakaw ye, walasa ka Erlik dusu saalo, nka o waati kelen na, sarakaw kɛra ni kɔnɔnajɛya ye ani ni lasɔmini ye:
Ne ka saraka nin ka di aw ma.
Ne kunkolo ka ɲɛnamaya!
Kana i wajibiya, ka kɔsegin, ka i kɔ filɛ, ka nɔɔrɔ da i kan.
Ni ne ye san saba kɛ ni dususuma ye, .
Ani fana, i ka sarakaw ka se a ma.
I bɛ barika dɔgɔya (a tɛ kɛ mɔgɔ gansanw dɔrɔn ye, nka) shaman ɲuman fana
[Anokin A.V., ani a ka baara kɛcogo. Fɛn minnu bɛ kɛ shamanism kan Altakaw cɛma. 1924 sàn, S. 1-2].
Ka fara o bonyabaliya sugu kan daɲɛw la, Altakaw y’a dabɔ a kama ka Erlik jatebaliya sugu wɛrɛ kɛ min ka jugu kosɛbɛ. O cogo la, bagan fariman dɔ yɛrɛ tun bɛ saraka a ye tuma caman na. Bagan fari ma To bere kan, i n'a fɔ u y'a Kɛ cogo min na tosi (hakili) tɔw la, nka u y'a Tà u yɛrɛ ye. Sarakabɔlan jɔli minɛn (tailga): berew, berew ani jiriw, saraka bagan yɔrɔ dɔw bɛ dulon minnu kan, olu sugandira cogo jugu la, u tun bɛ kɔrɔta ani u kɔrɔla [Anokhin A.V., 1924, ɲ. 2-3]. A bɛ iko o hakilina kabakoma, bonyabaliya sugu min bɛ Ala sirannin Erlik kan, o ɲɛfɔlen don ni dannaya ye min bɛ Diɲɛ Dugukolo ja wulilen na, min bɛ i n’a fɔ filɛlikɛlan, ale tun ye min matigi ye. Laadalata diɲɛ jateminɛ na, a tun dalen b’a la ko fɛn minnu bɛɛ tun bɛ jate cɛmancɛ diɲɛ kɔnɔ ko u ka ɲi, ko u cɛ ka ɲi, duguma diɲɛ kɔnɔ, olu bɛɛ bɛ bɔ kɛnɛ kan, n’o ye yeelen wɛrɛ ye, n’o ye. jugu, jugu, wdfl.
Shamanw u ka weleli la u bɛ wele ko Erlik: kairakan. Deliliw la, Erlik tun bɛ wele tuma caman na ko hadamaden ni fa ani a dabaga. Erlik yecogo fana ɲɛfɔlen don shamanw ka weleli la. A bɛ ja i n’a fɔ cɛkɔrɔba min farikolo jɔcogo ye farikoloɲɛnajɛ ye. A ɲɛw, a ɲɛda bɛ nɛrɛmuguma i n’a fɔ nɔgɔ, a kunsigi bɛ foroko la ka jigin fo a gɛnɛgɛnɛw. Muso bɛ i n’a fɔ wuluwuluw, minnu ni u bɛ wuli, u bɛ fili tulo kɔfɛ. Dawolo bɛ i n’a fɔ jirimugu, biɲɛw bɛ i n’a fɔ jiri ju, kunsigi bɛ kurukuru [Anokhin A.V., 1924, ɲ. 3].
Foro ɲinini minnu kɛra Altai jamana na, an sera ka kunnafoni dɔw sɛbɛn Erlik kan, k’a ka fanga hakilina sinsin mɔgɔw niw kan. “Kormos Erlik bɛ i ko cɛ. Tasuma bɛ jeni kaburu kɔnɔ su fɛ. O yɔrɔ la, Erlik bɛ cɛ min kɔniya, a bɛ o tobi daga dɔ kɔnɔ. Nin cɛ in bɛna sa kalo tilancɛ kɔnɔ. Fɔlɔ, Erlik bɛ hadamaden hakili tobi daga dɔ kɔnɔ. Wa waati dɔ tɛmɛnen kɔfɛ, nin tigi bɛna a yɛrɛ dulon” [FMA, Tazrochev S.S.].
Khakasw ka nsiirin hakilinaw kɔnɔ, mɔgɔ bɛ Erlik ka nɔ jugu bila kabini “waati fɔlɔw”, i n’a fɔ a bɛ se ka ye nin nsiirin in na cogo min na: “Ala ye mɔgɔ dila ni bɔgɔ ye. A ye ɲɛnamaya fiyɛ a kɔnɔ. Nin cɛ in, a ye ci bila a ma ko a ka mɔgɔw ladon a ye minnu fa. Ala tora ka mɔgɔw ja ka taa a fɛ. Waati dɔ tɛmɛnen kɔ, mɔgɔ fɔlɔ bolila ka taa Ala fɛ k’a fɔ ko: “Mɔgɔ kelen bɛ ka sa!”. Ala ma wagati sɔrɔ ka o tigi ban ani a taara o tigi fɛ min tun bɛ ka sa. A taalen dɔrɔn, Ainu dɔ gɛrɛla cɛ min ma ban, k’a daminɛ ka daji tu a la. A ye daji daji bɛɛ lajɛlen na, wa a wasa donna a ka kɛta la, a taara. Ala ye cɛ min tun bɛ ka sa, o kɔrɔta a sen kan ka a lakunu. A seginna cɛ tilancɛ dafalen ma k'a ye ko daji bɛɛ dajilen don a kan. Ala y’a daminɛ k’a saniya, nka a ma se k’a saniya pewu. A ye ɲɛnamaya fiyɛ a kɔnɔ. Nin cɛ in, katuguni a dajira a kan, a banana. O la, a denw bɛɛ, ani ninnu bɛɛ ye mɔgɔw ye, u bɛ bana, u tɛ mɛn” [FMA, Burnakov A.A.].
Ka kɛɲɛ ni Khakass mɔgɔw ka hakilinaw ye, Ainuw bɛ se ka ja fɛn o fɛn ta. Tuma caman na, a bɛ jira mɔgɔw la ja zoomorphique kɔnɔ. O siratigɛ la, nin maana in ka di: “Otta dugu kɔfɛ, tilebin fan fɛ, larsi dɔ falenna min si bɛ san kɛmɛ bɔ. Tuma ni tuma, su fɛ, ntori nɛrɛma dɔ tùn bɛ Fɔ ka Taa san fɛ yɛrɛ. A ye kulekanba Bɔ ka mɛn. A ka kulekan fɛ, mɔgɔw siranna kosɛbɛ. A ka c’a la, o kɔfɛ, mɔgɔ dɔ bɛ sa dugu kɔnɔ walima balawu sugu dɔ kɛra. Mɔgɔw tun bɛ siran kɔnɔntɔn ɲɛ ani u tun b’a kɔniya. U tun b’a fɛ ka bɔ a bolo. Cɛw taara lari jiri la su fɛ. O waati yɛrɛ la, ntori y’a daminɛ ka kule tuma min na, u ye marifa ci a la siɲɛ kelen. Marifa dɔ kɛra, nka u si ma gosi, hali n’u bɛɛ tun ye kungokɔnɔfɛnw ɲininikɛlaw ye minnu bɛ se kosɛbɛ. Ntori, i n’a fɔ a bɔra dimi na, a y’a daminɛ ka pɛrɛn ka tɛmɛ fɔlɔ kan. Cɛw ye marifa filanan ci, nka kɔnɔ yɛrɛ ma wuluwulu kelen lamaga. O kɔ fɛ, kungokɔnɔ-kɔnɔ-fɛn kɔrɔba y’a Sɔrɔ ko nin tɛ kɔ̀nɔ nɔgɔman ye, nka Ainu don, n’a bɛ ‘kɔ̀rɔbalen cogo la. A ye karitɔn dɔ ta, ka kuruwa ja a kan ka marifa ci. O yɔrɔnin bɛɛ, ntumu binna duguma i n’a fɔ kabakurun. Cɛw gɛrɛla koko tun ka kan ka da yɔrɔ min na, nka u m’a sɔrɔ yen, joli dɔ ma sɔrɔ yen, wuluwulu si ma sɔrɔ yen. Kabini o waati, kɔnɔnin ma bɔ larsi kan tugun, wa a tun tɛ mɔgɔw tɔɔrɔ” [FMA, Mamysheva M.N.].
Ka nin maana in kɔrɔko sɛgɛsɛgɛli kɛ, a ka kan ka a kɔnɔko kunbabaw jira : 1) wale in bɛ kɛ dugu kɔkan, tilebin fɛ ; 2) fɛn koloma min bɛ nin maana in kɔnɔ, o ye larsi kɔrɔlen ye, npogotiginin dɔ tun bɛ pan min kan su fɛ - saya kofɔbaga ; 3) ka bɔ kɔnɔbara la.
Khakaw ka diɲɛ ja laadalata la, ko o ko kɛlen bɛ farati lase mɔgɔ ma, wa o la, a ma kɛ dunan ye, o bɔra diɲɛ "yiriwabali", "siwilibali" la. O cogo la, juguya sɔrɔyɔrɔ bɛ dugu kɔkan - sigiyɔrɔ min bɛ se ka sigi, o lamini na. O kɔrɔ doni in bɛ barika Sɔrɔ juguya Bɔra yɔrɔ min na o tlebin-yanfan fɛ. Khakass ka fɔ la, tilebin tun ye yɔrɔ kɔkanna taamasyɛn ye, ka jogo juguw kɛ mɔgɔ ye ani hali saya [Traditional outlook, 1988, pp. 42-43]. Waleya juguba in bɛ kɛ larsi kɔrɔlen dɔ kan. Jiri in bɛ hakilina jira min ye jɔlen ye min bɛ diɲɛ saba siri ɲɔgɔn na [Traditional outlook, 1988, p. 32]. Anw ta fan fɛ, larch tun ye sira ye min fɛ Ainuw tun bɛ wuli ka bɔ Dugukolo jukɔrɔla la ni kɔnɔsogonin ye. Jɛɲɔgɔnya min bɛ tali kɛ jinɛ juguw ni jiri la, o tɛ balawu ye. Khakaw ka yecogo la, jiri dɔ bɛ yen min bɛ wele ko "Uzut agazy" - "Sitanɛ ka jiri" [FMA Burnakov A.A.]. Aina, iko Diɲɛ Jiginni ka lasigiden, a jiralen bɛ ni nɛrɛ ye, nin ko in na - nɛrɛmuguma. Ainw ka nili ni nin jogo in ye, o bɛ ye ka jɛya jinɛ juguw tɔgɔ la minnu sigilen bɛ mɔgɔw dɔrɔn de kama, i n’a fɔ Kharachi ani Tag Kharaza (u bamanankanna ko “nɛrɛma” - B.V.) [FMA, Tolmashova A.B. O hakilina in fana bɛ sinsin a kan ni wale in bɛ kɛ su fɛ, o min ye ko juguw taamasyɛn ye minnu bɛ tali kɛ diɲɛ wɛrɛw la (aina). Khakasw ka dannayakow fɛ, “n’i nana so wula fɛ walima su fɛ, i ka kan k’i yɛrɛ lamaga ani ka daji tu i kininbolo ni i kininbolo kamankun kan. O bɛ kɛ walasa jinɛw kana don so kɔnɔ” [FMA, Topoeva G.N.]. Sɛgɛsɛgɛli wɛrɛw kɛli fɛ, an b’a Fɔ ko su kelen-kelen bɛɛ la, npogotiginin dɔ bɔli mɔgɔw fɛ, o nɔ bɛ Yɛlɛma ka Kɛ saya walima balawu kura ye. Ainuw fɛ, iko diɲɛ wɛrɛ ka lasigiden, marifa gansan tɛ bagabagali si lase u ma. Walasa k’a neutraliser ani k’a bɔ yen, gengenjiri taamasiyɛn masirilen bɛ kɛ. Ainu “neutralisé” bɛ segin Diɲɛ Dugukolo kan, o wale in jiralen bɛ ni kɔnɔsogonin dɔ binni ye ni “kabakurun” ye ka bɔ jiri la. O bɔli laban bɛ Jira a ka sigili taamaʃyɛn si tɛ yen - "... Cɛw gɛrɛla koko ka kan ka da yɔrɔ min na, nka u m'a sɔrɔ yen, joli dɔ ma sɔrɔ yen, a tɛ wuluwulu ye."
Khakaw tun bɛ to ka Ainuw jira wulu cogo la, o bɛ jira kosɛbɛ nin maana in fɛ. “Cogo dɔ la, wulada fɛ, baara kɔfɛ, ne tun bɛ segin so. A tun bɛ sow kan. N bɛ tɛmɛn kɔdingɛ dɔ fɛ. Nin yɔrɔ in bɛ jate kojugu ye - "Aynalyg chir" (jinɛw sigiyɔrɔ). O yɔrɔ de la mɔgɔw bɛ to ka dunun fɔkan mankanw mɛn “Khara tor” - “Khara tyur sapcha” (daɲɛ kɔrɔ la, dunun nɛrɛma bɛ fɔ - B.V.). Usi nɛrɛma dɔ bolila ka bɔ yen. So siranna ka n fili. Usi jɔlen bɛ ne ɲɛfɛ ka ninakili kosɛbɛ, ka kan bilenmanba dɔ bɔ kɛnɛ kan. Ne siranna kosɛbɛ, nka ne ma o jira. A taara so. Ko min kɛra, a y’o fɔ a fa ye. A ko ne ye Ainah ye - jinɛ. Nin ko in kɔfɛ, n banana. Somɔgɔw ye shaman dɔ wele. Shaman ko: “I ye Ainu dɔ kunbɛn wulu cogo la. A nɔrɔla i la. I ye hɛrɛ sɔrɔ a y'i yɛrɛ jira i ɲɛkɔrɔ. N'o tɛ, a tun bɛna i faga. Shaman ye nin jinɛ in gɛn, ne kɛnɛyara” [FMA, Mamysheva E.N.]. Nin maana in sɛgɛsɛgɛli la, an bɛ nin fɛn ninnu jira a kɔnɔ: 1) wulada fɛ; 2) sow dɔ; 3) kɔji - "Aynalyg chir" ani "Khara tyur"; 4) Ainu, a bɛ kɛ wulu nɛrɛma cogo la; 5) kɔlɔlɔ minnu bɛ sɔrɔ mɔgɔ la.
Nin maana in bɛ jiginni ko jira ka ɲɛ, waati ni yɔrɔ bɛɛ. O ko yɛrɛ bɛ Kɛ wulada fɛ. Sufɛ Khakass laada la, o bɛ ni danfarako caman ye - tile jiginni ka kɛ su ye, yeelen ka kɛ dibi ye. O jirala dankarili caman na minnu jɛnsɛnna o waati kɔnɔ. O la sa, misali la, “tile bintɔ kɔfɛ, a tun dagalen don ka fɛn si kɛ. A tun dagalen don ka sunɔgɔ, ka baara kɛ (tasumamugu tigɛcogo, a ɲɔgɔnnaw). A tun dalen b’a la ko nin waati in na, jinɛ juguw bɛ bɔ ka kojugu kɛ mɔgɔ la. Jɛɲɔgɔnya wɛrɛ min bɛ an ka sɛgɛsɛgɛli la, o ye sow ye. Laada la, Sibiri Saheli Turkiw cɛma, sow tun bɛ ni fɛn caman ye minnu bɛ kɛ ni plectrum ye. Shamanw tun bɛ “yaala” sankolo la so kan [Potapov L.P., 1935, ɲ. 135-136]. Khakasw tun bɛ sow hakili caman di - yzykhs, o sababu fɛ ka ɲɛtaa sɔrɔ mɔgɔw ka ɲɛnamaya kɔnɔ. O cogo la, so tun ye cɛsiri sugu dɔ ye hakili ni mɔgɔw ka diɲɛw cɛ.
Fɛn nafama nata min bɛ maana kɔnɔ, o ye kɔdingɛ ye. A, i n’a fɔ ji min bɛ woyo a kɔnɔ (i n’a fɔ a fɔra cogo min na sapitiri fɔlɔ kɔnɔ kaban), a bɛ cɛsirilan taamasiyɛn ta, i n’a fɔ sanfɛla ni duguma jɛɲɔgɔnya [Meletinsky E.M., 1995, ɲ. 217. I n’a fɔ kɛnɛyaso dancɛyɔrɔ bɛɛ, Khakasw ka laadala hakili la, kɔ min ni ji bɛ yen, o tun ye farati ye. O la, jamanadenw hakili la, nin yɔrɔ in tɔgɔ Dara ko "Ainalyg chir". Wa a tɛ 'ko ye ko ka Kɛɲɛ ni Khakasw ka dannaya ye nin yɔrɔ in na "Khara tyur sapcha" - "Hara tyur mankanw (daɲɛ kɔrɔ la, dunun nɛrɛma) bɛ Kɛ. Khakaw ka diinɛ dannayakow la, "dɔnkilida tun laɲinin bɛ ka kɛ shaman ka sotigi bagan ye laadalakow waati la, waati min na shaman y'a ka taamaw kɛ ka taa jinɛw ni alaɲɛsiranbagaw fɛ" [Potapov L.P., 1981, ɲ. 129 Dugukolonɔn, i n’a fɔ sow, a bɛ baara kɛ i n’a fɔ fɛn - cɛmancɛlafɛn don diɲɛw ni o diɲɛw sigibagaw cɛ. Tamburi (hara - nɛrɛma) kulɛri taamaʃyɛn b'a ka "dugukolo jukɔrɔ", dunan cogoya jira tile diɲɛ sigibagaw fɛ. Hara tyr n’a mankan, i n’a fɔ a bɛ fɔ cogo min na, o bɛ diɲɛ wɛrɛ ka lasigidenw ladɔnniya ani k’u dɛmɛ ka bɔ kɛnɛ kan - Ainuw. Jinɛ jugu bɛ bɔ wulu cogo la, tuguni nɛrɛma. Hakilina kɔrɔw la, wulu ni waraba fana tun bɛ se ka kɛ bagan chthonic ye - dugukolo jukɔrɔla sigibaga [Kubarev V.D., Cheremisin D.V., 1987, pp. 110-113]. Usi b’a kan bilenman bɔ kɛnɛ kan. Kulɛri bilenman, n’o ye joli taamasyɛn ye, tasuma, n’a sɔrɔla o bɛ nin danfɛn in doncogo jira tile diɲɛ kɔnɔ ani ka kojugu kɛ mɔgɔ la. Ainu ni ɲɔgɔn cɛ kɔfɛ, muso in banana o yɔrɔnin bɛɛ. Muso in kɛnɛyara ni shaman dɔ ka dɛmɛ ye min bɛ Ainuw gɛn ka bɔ yen.
Khakas ka nsiirin caman b’a jira ko wulu ni Erlik Khan cɛsirilen don kabini tuma jan, an b’a fɛ ka o dɔ fɔ: “A tɛ laada ye an ka mɔgɔw bolo ka wuluw sɔgɔsɔgɔ. Mɔgɔkɔrɔbaw b’a ɲɛfɔ nin cogo la. Fɔlɔ, wulu fana tùn bɛ baara Kɛ hadamaden ye, nka a farilankolon, kunsigi t'a la. Siɲɛ kelen, Ainuw tun b’a fɛ ka kojugu kɛ mɔgɔ dɔ la. A taara cɛ in ka so. Usi t’a to ka don so kɔnɔ, a bɛ wuluwulu, ka kinni kɛ. Aina y’a ɲini cogo o cogo ka don so kɔnɔ, foyi ma bɔ o la. O kɔ, a taara o namara la. Aina ye nɛnɛ jugu dɔ bila ka don a kɔnɔ. Usi y’a daminɛ ka nɛnɛ. Aina gɛrɛla wulu la ka fini sumalen dɔ di a ma walasa k’a bila ka don so kɔnɔ. Usi tun tɛ taa yɔrɔ si, a nɛnɛna pewu, a sɔnna o ma. A ye wuluwulu dɔ fili a ma, ka don so kɔnɔ ni hakilisigi ye. Aina, o bɛɛ n’a ta, a ma se ka kojugu kɛ a tigi la, bawo pusi dɔ tun bɛ so kɔnɔ. A hakili tun ka bon ni wulu ye, wa a ma a yɛrɛ di Ainu ka namara si ma k’a gɛn ka bɔ so kɔnɔ. Kabini o waati, mɔgɔ bɛ wulu sɔgɔ ni nisɔndiya ye, nka a man di a ye ka wulu sɔgɔ, a dalen b’a la ko fari dangalen b’a la” [FMA, Burnakov A.A.].
Hakilina minnu bɛ jinɛ juguw seko kan ka cogoya suguya caman ta, olu jɛnsɛnnen don Altakaw cɛma, misali la, jinɛ juguw - aize "bɛ se ka wuli ka kɛ mɔgɔ ye, jɛgɛ, finimugu" [FMA, Pustogachev K.G.
Khakaw ka dannayakow la, Ainuw ka teli ka hadamaden cogoya ta, tuma caman na, denmisɛnninw cogoya. Khakass ka nsiirinw fɛ, ɲɔgɔnye ni Ainuw ka teli ka kɛ ni kungokɔnɔfɛnw ɲininikɛlaw ye taiga kɔnɔ. A ka c’a la, o lajɛ in bɛ Kɛ nɛnɛ waati, kalo yeelen su fɛ. Aina jiralen don i n’a fɔ denmisɛnnin min bɛ bagabagali kɛ kungokɔnɔna na ni saya ye. Jagɛlɛya ni hakilitigiya bɛ mɔgɔ kisi Ain ka nɔ juguw ma. Kɔnɔnin bɛ baara kɛ ni laadala fɛɛrɛ ye ka Ainu faga - a ka kamisɔn duguma butɔni, min bɛ kɛ marifa ye.
I n’a fɔ a fɔra cogo min na ka tɛmɛ, hakilinaw bɛ hadamaden juguw kan minnu bɛ i n’a fɔ hadamadenw, olu jɛnsɛnnen don kosɛbɛ Altakaw cɛma. “Kɔrmos ye jinɛw ye minnu bɛ taama nbɛda la ka kojugu kɛ. U bɛ i n’a fɔ mɔgɔw, dibimanw dɔrɔn” [FMA, Mokosheva A.A.]. Tuma caman na, Altakaw tun bɛ kormos jira cɛden fitininw cogo la, ɲɛw bɛ yeelen bɔ, minnu tun bɛ bɔ mɔgɔw ɲɛ na walima minnu tun bɛ tunun [FMA, Tuymeshev M.D. Chelkan kunnafonidilaw ka maanaw fɛ, Oro-aza (hakili jugu) dɔ tun bɛ yen, denmisɛnnin fitinin dɔ cogo la. A bɛ Se ka Sɔrɔ yɔrɔw la minnu bilalen dòn. A ye banaw ci mɔgɔw ma minnu tɛ se ka furakɛ. Shaman bɛɛ tun tɛ se k’o kunbɛn [FMA, Pustogachev K.G.].
Ainu ka jogo dɔ ye yebali ye. Laada hakilinaw fɛ, u ka sigiyɔrɔ duman dɔ ye kɔ̀lɔn ye. Ka kɛɲɛ ni Khakasw ka dannaya kɔrɔw ye, kɔ in, i n’a fɔ dingɛ, o tun ye Jiginni Diɲɛ dondaw ye. Aina cogo bɛɛ la, a ka c’a la, ni nanbara dɛmɛ ye, a b’a ɲini ka mɔgɔ lafili yen. Ni mɔgɔ donna kɔdingɛ kɔnɔ, tuma caman na, a bɛ se ka dunanw kan mɛn ani ka Ainuw ka lamaga ɲagaminen ye a kɛrɛfɛ. Nka, u bɛ to a ɲɛ tɛ ye. Kisili ka bɔ Ain na, o ye sɛrɛkili ja ye, min cɛmancɛ la, mɔgɔ ka kan ka jɔ ka waati dɔ makɔnɔ.
Altai ka dannayakow la, aize hakili jugu bɛ ni o jogo suguw ye - "kan faamuyabali", yebali ani yecogo barikama. U ka baarakɛwaati ye su fɛ. “Aise bɛ ɲɔgɔn sɔrɔ su fɛ. A bɛ taama i n’a fɔ mɔgɔ dulonnen, a bɛna bɔ kɛnɛ kan, a bɛna tunun. Ko dɔ tun bɛ yen. Cɛ kelen bɔra so kɔnɔ, veranda la, a ye mɔgɔ salen kunbɛn - a muso. A jɔlen tora farilankolon, hali ni fonɛnɛ tun don kɛnɛma. Nin lajɛ in kɔfɛ, waati dɔ tɛmɛnen kɔfɛ, denmisɛnw bɛɛ sara, cɛ yɛrɛ y’a yɛrɛ dulon” [FMA, Pustogachev A.A.]. A bɛ fɔ ko kormos bɛ se ka taama kuluw kɔnɔ: “Kormos ye shaitanw ye, u ka baro tɛ faamuya. U bɛ taama mɔgɔw cɛma. O la, siɲɛ kelen u taamana jama cɛma dugu kɔnɔ. Mɔgɔ dɔ ye mankan dɔ mɛn min tɛ se ka faamuya, a ye siranba lawuli. Bɛɛ bolila ka taa u ka so” [FMA, Avosheva V.F.].
Laada la, Khakasw tun b’a fɔ ko jɛɲɔgɔnya banbali bɛ sankolo yɔrɔ dɔw la ni diɲɛ tɔ kelen ye. Yɔrɔ minnu ka ca, yɔrɔ minnu bɛ dankan na, farati bɛ minnu na, fɔlɔ, olu dɔw ye so bilalenw ye, minnu tɛ sigiyɔrɔw ye - en tura. Laada tɛ Khakasw ka sigi so bilalenw kɔnɔ. Ka kɛɲɛ ni mɔgɔw ka dannaya ye, a dalen b’a la ko Ainuw sigilen bɛ yen, lajɛ min bɛ kɛ ni o ye, o bɛna kɛ sababu ye ka balawu lase mɔgɔw ma. Wa sisan, mɔgɔkɔrɔbaw b’a fɔ ko a ka fisa ka su kɛ kaburudo la ka tɛmɛ so bilalen kan. O siratigɛ la, nsiirin maana minnu sɛbɛnna an fɛ, olu nafa ka bon kosɛbɛ : « Een Tura ye so ye mɔgɔ si tɛ sigi min kɔnɔ tugun. Ainalar sigilen bɛ yen. Fɔlɔ, mɔgɔw tun bɛ siran ka gɛrɛ o so suguw la ka surunya ani ka gɛrɛ. U ye o maana fɔ. Cɛ kelen tɛmɛna en tour fɛ su fɛ. A y’a kɔlɔsi ko yeelen dɔ tun bɛ yen. A kɛra ɲininkalikɛla ye, a y’a latigɛ ka taa yen. A donna so kɔnɔ, a y’a ye ko cɛw sigilen bɛ yen, u bɛ diwɛn min, ka kartiw tulon kɛ. U y'a Weele ko a ka tulon Kɛ n'u ye. Cɛ sɔnna o ma. A y’a daminɛ ka diwɛn min n’u ye, ka kartiw tulon kɛ. Cɛ dɔ ye karti dɔ fili tabali jukɔrɔ bala la. A y’a lajɛ tabali jukɔrɔ k’a ye ko sɛnɛkɛlaw senw tɛ i n’a fɔ mɔgɔw ta, nka misi ta don. Cɛ y’a faamu a bɛ ka baara kɛ ni mɔgɔ min ye, a bolila ka bɔ so kɔnɔ o yɔrɔnin bɛɛ” [FMA, Troyakova A.M.].
“Cɛ fila taara sogo ɲinini na. Sufɛla fɛ u y’a daminɛ ka segin, u ye so lankolon dɔ ye (en tour). Kelen ko: "An ka su kɛ so in kɔnɔ." Filanan b’a jaabi ko: “Sanni ka su kɛ en tour kɔnɔ, a ka fisa ne ma ka taa kaburudo la ka su kɛ yen. Wa n’i b’a fɛ ka su kɛ nin so in kɔnɔ, o tuma na fɛ, i bɛ se ka su kɛ, nka n b’i lasɔmi dɔrɔn ko nin ye “eelig tura” ye, jinɛw sigilen bɛ yɔrɔ min na. O kan u y'a latigɛ, kelen taara su kɛ en tour la, filanan - kaburudo la. Fɔlɔ ye tasuma mana ka sufɛdumuni labɛn a yɛrɛ ye. Dumunu kɛ. O yɔrɔnin bɛɛ, a y’a ye ko dugujukɔrɔla dabɔra. A ye a ɲɛw don yen, cɛ dɔ dalen tun bɛ yen. O tun ye Aina ye - en tour tigi. Cɛ magara Ainu la, a dalen bɛ i n’a fɔ a sara. Cɛ ye sufɛdumuni kɛ ka taa a da. K'a to sunɔgɔ la, Ainu dɔ bɔra dugujukɔrɔ ka sunɔgɔlen in faga. Sɔgɔma, a terikɛ dɔ nana bɔ a ye, a y’a ye ko a dalen bɛ a la. Wa o kɔfɛ, a ye Ain kan mɛn : « Yan, sisan ne bɛna butiki don, sisan ne bɛna fini don ... ». Cɛ sinna ka bɔ so in kɔnɔ n’a fanga bɛɛ ye. O jinɛ-fagala suguw bɛ balo entur kɔnɔ” [FMA, Oreshkova E.A.].
O jiracogo suguw bɛ sɔrɔ Altakaw cɛma. “Aza ye jinɛw ye minnu sigilen bɛ so bilalenw kɔnɔ. An bɛ kumasen dɔ sɔrɔ: "Azalyu oscoturt mugu konary". "A ka fisa ne ka su kɛ kaburu kan ka tɛmɛ so lankolon kan." So bilalen kɔnɔ, u tɛna hɛrɛ di i ma. U bɛna u fili u sigiyɔrɔw la, k’u bugɔ” [FMA Tazrochev S.S.]. Ka kɛɲɛ ni Altakaw ka dannaya ye, so lankolonw dɔrɔn tɛ, nka taiga sigiyɔrɔw ni duguw la minnu bilalen don, mɔgɔ bɛ se ka kormos kanw mɛn, minnu bɛ tali kɛ hadamadenw kanw na walima wuluw ka wuluwuluw la, misiw mankan walima sow ka sɔgɔsɔgɔ. Altai mɔgɔkɔrɔbaw bɛ kuma bali o yɔrɔ suguw la. I tɛ se ka jaabi di hali ni mɔgɔ dɔ ye mɔgɔ wele. N’o tɛ, a tigi bɛ se ka sa. U ye o maana fɔ ko: “Cɛ dɔ ye su kɛ so bilalen dɔ kɔnɔ. A ye sugo dɔ kɛ. A b’a ye cogo min na jinɛw bɛ tasuma kɛ, ka daga dɔ don a kan. U tun labɛnnen don ka sɛnɛkɛla faga ka dumuni tobi a la. Cɛ ma se ka boli u ɲɛ. O la, jama b'a fɔ ko: "Een uda konarga kerek tok." "I tɛ se ka sunɔgɔ so lankolon kɔnɔ." A mana kɛ cogo o cogo, a ka fisa ka su kɛ kaburudo la, yɔrɔ “saniyalen” bɛ yen” [FMA, Papikin M.I.].
Ka fara so bilalenw kan, Altakaw tun b’u janto fana ka tɛmɛ yɔrɔ dɔw fɛ minnu bɛ danfara don u ni ɲɔgɔn cɛ u ka danbebaliya n’u ka fɛnɲɛnamayali fɛ. O la sa, misali la, “yɔrɔ minnu na aspen buluw tɛ bin, olu bɛ jate jinɛw ka sigiyɔrɔ ye. O yɔrɔ la u bɛ dɔnkiliw Da, ka dɔnw Labɛn. Dugu dɔ bɛ yen min tɔgɔ ye ko Shoksha, u ka ca » [FMA. Barbachakova M.N., ani a ka baara kɛcogo.
Ka kɛɲɛ ni Khakass mɔgɔkɔrɔbaw ka maanaw ye, nkɔni o nkɔni tun ma don o yɔrɔ hakilitigiw ka « fanga sɔrɔyɔrɔ » la, o bɛ se ka kɛ Ainuw sigiyɔrɔ ye. Sariya la, laadala hakili la, o yɔrɔ sugu tun bɛ tali kɛ jiriw la minnu cogoya tɛ kelen ye, minnu bɛ falen yen. Hali n’a tun tɛ se ka kɛ tuma bɛɛ ka o yɔrɔ sugu dɔn kɛnɛma taamasiyɛnw fɛ. O cogo la, u tun bɛ mɔgɔkɔrɔbaw ka laadilikanw lamɛn, n’o tɛ, balawu bɛ se ka kɛ. U ye maana dɔ lakali ko: “Furuɲɔgɔn kamalenninw nana sigi yɔrɔ kura la. An ye yɔrɔ dɔ sugandi min bɛnnen don ani min cɛ ka ɲi, baji ni kungo dɔ tun bɛ yen kɛrɛfɛ. Mɔgɔw tun t’u laadi ko u ka sigi o yɔrɔ la. A tun bɛ jate ko jugu ye o la, mɔgɔ si tun tɛ sigi yen, hali ni so ladonni tun cɛ ka ɲi ani a tun ka nɔgɔn. Kamalenninw ma o lamɛn, u ye yuri dɔ bila o yɔrɔ la. Siɲɛ kelen, samiyɛ daminɛ na, furuɲɔgɔnma fila ye sunɔgɔ yurt dɔ kɔnɔ. Muso kununna su cɛmancɛ la, ka tasuma mana ka yuri bila. O tun ye su ye kalo ye, dolow tun bɛ yeelen bɔ sankolo la. Fiɲɛ fitini dɔ ye fiɲɛ bila. Muso ye sankolo min falen bɛ dolow la, o ka di a ye kosɛbɛ. O yɔrɔnin bɛɛ, a y’a ye ko fɛn dɔ bɛ ka gɛrɛ a la. A y’a kɔ tigɛli kɛ ka sanubɔlan ye. Muso in kulela siranya fɛ, o yɔrɔnin bɛɛ la, a bolila ka don yuri kɔnɔ. A y'a dogo a cɛ kɔ fɛ. Cɛ kununna k’a ye ko da wulilen don ani sanubɔlan dɔ wulila ka don yurt kɔnɔ. A tun ka bon ani a tun datugulen don. Cɛ ma sigasiga. A ye jirisunba dɔ bɔ tasumabɔlan kɔnɔ min tun bɛ ka jeni. Jama dalen b’a la ko tasuma bɛ jinɛ juguw bɛɛ gɛn. A y’a daminɛ ka sanubɔlan boli ni jiri ye, k’a to deliliw kalanni na. Sanubɔlan wulila ka bɔ yurt kɔnɔ. Cɛ ye da tugu ka kuruwa ja a kan. Waati dɔ tɛmɛnen kɔ, a muso sara. Cɛ in bɔra nin yurti in na ka taa yɔrɔ wɛrɛ la. Kabini o waati, mɔgɔ si ma sigi nin yɔrɔ in na. Mɔgɔw b’a ɲini k’a tɛmɛn” [FMA, Burnakov A.A.].
Siberi jamana minnu bɛ Turkikan fɔ, olu ye mɔgɔ dɔ ka saya jate i n’a fɔ sigiyɔrɔ kura diɲɛ kɔnɔ, a ka ɲɛnamaya bɛ senna yɔrɔ min na. Nka o waati kelen na, a tun dalen b’a la ko mɔgɔ salen kɔfɛ dɔrɔn, a bɛ wuli ka kɛ hakili ye, ka to waati dɔ kɔnɔ a sigiyɔrɔw la. Ni sudon kɛcogo tiɲɛna, a bɛ a yɛrɛ sara mɔgɔw la. Ni kɔlɔsili dɔ ka miiriliw latilen don, mɔgɔ salen hakili bɛ bɔ ka taa suw ka diɲɛ na [Alekseev N.A. 1992, ɲɛ 70nan na].
Khakaw ka laadala hakili la, mɔgɔ ka saya kɔfɛ ni ja - uzut, tuma dɔw la, a bɛ fara Ainu ja kan. A tun dalen b’a la ko, n’a tora cɛmancɛ-dugukolo la, a bɛ balawu ni bana suguya caman lase mɔgɔw ma. Kachinw tun dalen b’a la ko mɔgɔ salen kɔfɛ, a bɛ yaala-yaala tile binaani kɔnɔ kaburu ni yurt cɛ, bawo. tɛ a ka saya dɔn fɔlɔ. O mɔgɔ sugu tun bɛ wele ko Eberty. Ni a nana ni jɔrɔnanko ye, o tuma na, a somɔgɔw ka ɲinini fɛ, shaman y’a “ci” ka taa suw ka diɲɛ na” [Alekseev N.A. 1992, ɲɛ 66nan na]. Nka hali ni u bɔlen kɔ ka taa mɔgɔ salenw ka jamana na, niw tɛ to mɔgɔ ɲɛnamaw kelen na tuma bɛɛ. U bɛ boli dugukolo kan fiɲɛba cogo la, wa u bɛ se ka mɔgɔ ni minɛ min y’a yɛrɛ jira u ka sira kan [Mainagashev S.D. 1915, ɲɛ 285nan na]. Uzut tun bɛ se ka wuli ka don mɔgɔ kɔnɔ, o kɔfɛ, o kɔfɛla barila ka dimi gɛlɛn dɔ daminɛ, min bɛ mɔgɔ tigɛ, fɔɔnɔ bɛ bɔ. O ko suguw la, mɔgɔ kɛrɛnkɛrɛnnenw tun bɛ wele minnu tun bɛ se ka ni welebali gɛn. Fɛɛrɛ minnu bɛ Kɛ k’o Kɛ, olu ka gɛlɛn kosɛbɛ. U ye daji da banabagatɔ la, k’a bugɔ ni fini sugu dɔ ye. Ni dimi ma jɔ, o tuma na fɛ, talgan bɛ jeni kɔɔri jenilenw kan banabagatɔ kɛrɛfɛ ani ka banabagatɔ bila ka a kasa fiyɛ; fana bɛ sigarɛti jeni. O cogo la, u balolen kɔ, u bɛ daminɛ ka ni lasiran, ka na ni kɔɔri jenilen ye banabagatɔ ma. O fɛɛrɛ ninnu bɛɛ bɛ Kɛ ni welekanw ye minnu bɛ Bɛn ni ye ani tasuma hakili la. Ni kofɔlen don, a bɛ wele ko mɔgɔ salen dɔw tɔgɔ. A fɔra ko ni ni tɔgɔ sɔrɔla, jinɛ gɛnbaga bɛ jɔrɔnanko dɔ sɔrɔ min bɛ taa ni sɔgɔsɔgɔ ye. O kɔ, dimi ka kan ka taa. Ni o ko sugu ma tugu o kɔ, o fɛɛrɛ ninnu bɛɛ bɛ segin u kan, ka tɔgɔ wɛrɛ da. Tuma dɔw la, ni tɔgɔ tɛ sɔrɔ suw cɛma - o kɔ, u bɛ daminɛ ka ɲɛnamaw wele. Ni ko kofɔlen in tugura mɔgɔ ɲɛnama tɔgɔ fɔli kɔ, o tuma na fɛ, a bɛna sa sɔɔni, bawo a ni bɛ daminɛ ka bɔ a la, banabagatɔ bɛ kɛnɛya ni dunan ni min bɛ dimi, o gɛnna ka bɔ yen [Mainagashev S.D. 1915, ɲɛ 286nan na].
Khakasw tun bɛ dankarili minnu tun bɛ sudon laada la, olu labato kosɛbɛ. O la, misali la, ni mɔgɔ sara mɔgɔ dɔ ka so, o tuma na, a sigibagaw tun tɛ jo sɔrɔ, tile binaani tɛmɛnen kɔfɛ, ka don so wɛrɛ kɔnɔ. U ye tile binaani kɛ kaban, sigiɲɔgɔnw ni somɔgɔw y'u wele ka na u ka so. A tun dalen b’a la ko bololanɛgɛw bɛna di o cɛ ma walasa a ka gɛlɛyaw bali. Tle binaani tɛmɛnen kɔ a ma Sɔn ka Taa kaburudo la. O ɲɛfɔra ni a ye ko a tɛ se ka kɛ ka "sira kura" bila suw la. Ni kuruwa walima kabakomayɔrɔ dɔ binna kaburu kan, a tun tɛ sɔn k’a sigi kokura. A tun dalen b’a la ko ko min kɛra ni mɔgɔw ye o dankarili ninnu tiɲɛ, siga t’a la ko gɛlɛya bɛna na. Musokɔnɔmaw tun dagalen don ka taa sudon na ani ka taa kaburudo la, a tun dalen b’a la ko den salen bɛ se ka bange. Mɔgɔ min tun bɛ so kɔnɔ, mɔgɔ salen bɛ so min kɔnɔ, ka segin so, o tigi ka kan k’a yɛrɛ lamaga da ɲɛfɛ. O cogo la, gɛlɛya tɛna se ka na a ka so. Sudon na, farati b’a la ka ɲinɛ fɛn o fɛn kɔ min ni mɔgɔ salen bɛ tali kɛ ɲɔgɔn na. Ni u seginna ka na nin fɛn in na, o mɔgɔw bɛ na ni gɛlɛya ye u fɛ. Mɔgɔkɔrɔbaw tun bɛ kuma. « Cɛdennin dɔ sara dugu kɔnɔ. A sudon na, u ɲinɛna juruw kɔ, sanubɔlan bɛ jigin ni minnu ye kaburu kɔnɔ. Cɛw seginna so ka juruw ɲini. K’a dɔn u seginna kun min na, musow dɔnbagaw ye u kɔsegin siranya fɛ. Musow tun b’a dɔn ko nin mɔgɔ minnu bɔra kaburudo la, olu nana ni balawu ye. Tiɲɛ na, a ma mɛn, so in matigi sara. Kalo wɔɔrɔ o kɔfɛ, a denmuso y’a yɛrɛ dulon, ka denmisɛnnin san kelen to yen. Wa, dɔɔnin o kɔfɛ, a cɛ n’a den sara. O cogo la, nin so in sigibagaw bɛɛ sara” [FMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E.].
An bɛ o hakilina suguw sɔrɔ Altakaw cɛma. Ni mɔgɔ sara so dɔ la, o tuma na fɛ, tabu dɔ tun bɛ da o so in kan. Mɔgɔ si ma Bɔ sigiɲɔgɔnw la ka Taa yen tile 40 kɔnɔ. O so sugu tun bɛ wele ko haralu. Sotigi, n’o ye mɔgɔ salen somɔgɔw gɛrɛgɛrɛ ye, jo tun t’a la ka taa kuluw la san kelen kɔnɔ. O tigi tun bɛ wele fana ko haralu [PMA, Kuryskanova R.G.]. Laala, daɲɛ haralu kɔrɔko, min bɛ nɛrɛ jira, o ni dugujukɔrɔla bɛ tali kɛ ɲɔgɔn na, ni saya ye.
Aina, i n’a fɔ Khakasses ka uzut, a tun bɛ jira tuma caman na i n’a fɔ fiɲɛba - khuyun, min ye hadamaden ka nisɔndiya ta ka taa [Katanov N.F., 1907. p. 558]. Khakakaw ye u janto fiɲɛba la tuma bɛɛ. O ko la, ni fiɲɛba magara mɔgɔ la, a tun ka kan k’a yɛrɛ lamaga. Khakass ka dannaya fɛ, o kɛra walasa jinɛ juguw, balawu kana nɔrɔ mɔgɔ la, ka tɛmɛ a fɛ. Khakasi mɔgɔkɔrɔbaw b’a fɔ hali bi ko : “Khuyun ol aina, kizinin hudy hap aparcha, anan kizi ol brocade” - “Fiɲɛ ye jinɛ ye, n’a ye mɔgɔ ni sonya, o tuma na, a bɛ sa” [FMA, Borgoyakov N.T.]
Ka kɛɲɛ ni Sibiri Saheli Turkiw ka laadala dannaya ye, fiɲɛ tun bɛ miiri ko a sen bɛ diɲɛ wɛrɛ la, wa a ninakili, i n’a fɔ a tun dalen b’a la cogo min na, o bɛ se ka kɛ sababu ye ka dusukasi lase mɔgɔ ma, kɛrɛnkɛrɛnnenya la n’a kɛra fiɲɛ ye - “Jiginni ciden Diɲɛ” [Laadalabato..., 1988, ɲ. 37]. Khakaw ka jateminɛw la, "Chil eezi chabal kizi" - "Fiɲɛ tigi ye mɔgɔ jugu ye." Chil eezi ye muso ye min bɛ fini jɛman don, a bɛ bololanɛgɛ bulama finman dɔ minɛ a bolo” [FMA, shaman Burnakova Tadi]. Endowment ni fiɲɛ cogoya juguw bɛ jira taamasiyɛnw na, misali la, ni fiɲɛba dɔ bɔra sudon kɔfɛ, o tigi tun man ɲi [PMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E. Altakaw fɛ, kormos gɛrɛgɛrɛ bɛ taamasiyɛn kɛ ni fiɲɛ nɛnɛ ye: “Kormos” ye mɔgɔ salen ni ye. N’a gɛrɛla, nɛnɛ kasa bɛ bɔ a la, i n’a fɔ nɛnɛba min bɛ kɛ nɛnɛ waati. Siɲɛ kelen, ne tun bɛ taa bɔ yen. N bɛ sunɔgɔ su fɛ k’a lajɛ da wulila cogo min, nɛnɛ kɛra so kɔnɔ. Cɛ dɔ y’a yɛrɛ jira. Bɛɛ ye nɛrɛmuguma ye. A bɛ ne filɛ. Nɛnɛ bɛ ka bɔ a la. A yɛrɛ jɔlen bɛ da la. O kɔ, a ye sen da da la, ka don so kɔnɔ, sotigiw tun bɛ sunɔgɔ yɔrɔ min na. Waati dɔ tɛmɛnen kɔ, a bɔra so kɔnɔ. N tulo kelen bɛ dugujukɔrɔ binna. N y’a ɲini sotigi Tikhon fɛ, a k’a bɔ dugujukɔrɔ. A taara so su fɛ. Sira kan, kumakan dɔ tun bɛ n wele tuma bɛɛ. N sera so. A ma mɛn, Tikhon banana. A y’a daminɛ ka a girinya dɔgɔya ani a ma mɛn, a sara. Wa a muso bɛ balo la hali bi” [FMA, Tagyzova E.S.].
Khakasw ye fɛɛrɛ dɔ labɛn walasa ka Ainuw dɔn ani k’u kɛ fɛn ye min tɛ se ka kɛ. Walasa k’o kɛ, a tun ka kan ka fiɲɛba lajɛ bolo kɔrɔtalen kɔkili jukɔrɔ. Ka kɛɲɛ ni mɔgɔw ka dannaya ye, o cogo la i bɛ se ka Ainu ye, mɔgɔ cogo la min bɛ nin fɔɲɔba in cɛmancɛ la. Aw bɛ se k’a lajɛ a bɛ lamaga. Walasa ka i yɛrɛ tanga, a tun ka ɲi i ka daji tu a la siɲɛ caman, ka muru fili a ma. A tun dalen b’a la ko n’i y’a gosi ka ɲɛ, o tuma na, joli bɛ daminɛ ka bɔ fiɲɛba la [PMA, Burnakov V.S.].
O hakilina kelenw tun bɛ Shorw fɛ Uzut ni Ainu ko la: “Usut ye mɔgɔ salen ni ye, jinɛ jugu tɔgɔ ye fɛn bɛɛ lajɛlen na. Yuzyut, ka kɛɲɛ ni hakilinaw ye minnu tun bɛ yen fɔlɔ, a bɛ na a somɔgɔw sigiyɔrɔw la, k’u gosi k’u lasiran; a bɛ se ka don mɔgɔ la yɛrɛ. A ka c’a la, a bɛ don a somɔgɔ dɔw la, o kɔfɛ, a bɛ bana o yɔrɔnin bɛɛ. Walasa ka banabagatɔ furakɛ, yuzyut gɛnni laada bɛ kɛ - usut suyar. Mɔgɔ min tun bɛ o laadalakow dɔn, a ka c’a la, cɛkɔrɔba walima musokɔrɔba, o tun bɛ banabagatɔ fumi ani ka welekan dɔ fɔ Yuzyut ye, k’a ɲini k’a lasiran. A nafa tun ka bon kɛrɛnkɛrɛnnenya la o waati kelen na ka yuzyut tɔgɔ dɔn. A tun dalen b’a la ko yuzyut tɔgɔ dɔnni bɛ fanga di caster ma hakili kan; o de y’a to seli kɛbaga ye banabagatɔ somɔgɔw bɛɛ tɔgɔ sɛbɛn a nɔ na minnu sara kɔsa in na, k’a ɲini ka bana in jalakibaga sɔrɔ ”[Dyrenkova N.P., 1949, ɲ. 440-441
Tuma caman na, Yuzyutw ni Ainuw y’a daminɛ ka kojugu kɛ mɔgɔ ɲɛnamaw la. « Mɔgɔ salen ni, ni Ainu minnu y’a dun, olu bɛ taama. Ni u ye mɔgɔ ɲɛnama dɔ kunbɛn u ka taama sen fɛ, u b’a fo. Ni u ye foli kɛ ten, Ainu ni mɔgɔ salen ni bɛ mɔgɔ ɲɛnama banana. Mɔgɔ sara bana jumɛn fɛ, min ni ye bin ɲɛnama kan, o bana in fɛ a bɛna bana ka sa (nin tigi) ”[Dyrenkova N.P., 1949, ɲ. 331]. Ka kɛɲɛ ni hakilina minnu tun bɛ yen, jinɛw tun bɛ se ka dumuni kɛ, ka mɔgɔ kin. N.P. Dyrenkova y’a sɛbɛn ko: “Shor muso dɔ bɔra Kobyi jamu la Kobyrsu baji kan san 1925, a ye ne ka ɲininkali jaabi den hakɛ min bɛ a fɛ, a y’a jaabi ko den wɔɔrɔ de bɛ yen, a ye den fila dɔrɔn de lamɔ den wɔɔrɔ la, Ainaw ye naani dun. Denmisɛnw sara denbaya minnu kɔnɔ, olu tun bɛ taa yɔrɔ caman na ka taa yɔrɔ wɛrɛ la walasa ka dogo Ainuw ɲɛ. Fɔlɔ, n’u tun b’a fɛ k’a fɔ ko mɔgɔ sara, u tun b’a fɔ ko “Aina ye dumuni kɛ” [Dyrenkova N.P., 1949, ɲ. 413].
O hakilina suguw bɛ sɔrɔ jinɛ juguw kan minnu bɛ kɛ fiɲɛba cogo la, olu bɛ sɔrɔ Altakaw fɛ. Fiɲɛ tun bɛ jate kormos ye min bɛ pan. A tun bɛ se ka chula (ni) ta mɔgɔ dɔ fɛ. Altakaw dalen b’a la ko ni mɔgɔ banana walima ni a sara ka kɔn a waati ɲɛ, o kɔrɔ ye ko dumuni bɛ taa n’a ka chula ye [FMA, Kydatova S.M.]. Altakaw hakili la, fiɲɛba dɔ fana tun bɛ se ka miiri iko ɲangili min bɛ kɛ mɔgɔw ka sariya tiɲɛni fɛn o fɛn na. Alta mɔgɔkɔrɔba dɔ ye nin maana in fɔ an ye: “Awirilikalo tile filanan na, Ilyin ka don na, i tɛ se ka bin fili. N’i ye baara kɛ, fiɲɛba dɔ bɛna wuli ka binkɛnɛ jɛnsɛn. A fɔra ko cɛ kelen ye binkɛnɛ ko o don. N y’a daminɛ k’a kogo don a kɔnɔ. O yɔrɔnin bɛɛ, wulu dɔ nana ka pan. A senw na, a ye chip jenilen dɔ minɛ. Raven y’a fili kulu dɔ kan, bin bɛɛ jeni, o la i tɛ se ka baara kɛ Ilyin ka don na ”[FMA, Papikin M.I.].
Walasa ka kormos bali ka mɔgɔ ni ta ani caman na walasa ka mɔgɔ tanga hakili jugu dɔ ka nɔ jugu ma, Altakaw ye daji da fiɲɛba kan, ka bɔgɔdagaw bila, ka muruw bɔ ani ka fɛn nɔgɔlen o fɛn nɔgɔlen fili a cɛmancɛ la PMA, Kuryskanova R.G., ani a ɲɔgɔnnaw.
Khakasw, i n’a fɔ Sibiri Turki tɔw, u dagalen don ka jinɛ juguw fɔ, ka kuma u kan, bawo a fɔra k’u bɛ se ka jaabi di ani ka kojugu kɛ mɔgɔ la min ye tɔgɔ dagalen fɔ [Alekseev N.A., 1984, ɲ. Khakass mɔgɔkɔrɔbaw b’a fɔ hali bi ko : “Ilkhan-Aina adaz – Aina orinche, Khudai-abachah adazi – Khudai Oriner” – “N’i ye Ilkhan-Aina tɔgɔ wele, Aina bɛ nisɔndiya, n’i ye Khudai-Ala daɲɛ fɔ, o kɔfɛ Khudai nisɔndiyalen don” [PMA. Borgoyakova N.V.] ye baara kɛ. Khakasw tun ye dankari kɛ daɲɛw fɔcogo la minnu bɛ tali kɛ Ainukan na ani, a bɛɛ lajɛlen na, fɛn o fɛn kɔrɔ jugu bɛ u la. O sariya kɛra jogoɲumanya sariya ye. « Mɔgɔw man kan ka mafiɲɛya, ka wele cogo jugu la, bawo kuma bɛɛ bɛ se ka kɛ tiɲɛ ye. I tɛ se ka juguya kɔsegin kojugu nɔ na abada. Hali n’i mafiɲɛya, i man kan ka jaabi di i ma cogo la. I bɛ se ka buru di o tigi ma. N’o tɛ, a bɛ se ka nɔ bila aw la walima aw denw na” [FMA, Topoeva G.N.]. Nka hali bi, a dɔw la, aina daɲɛ baara tun bɛ sɔn. O tun bɛ kɛ kɛrɛnkɛrɛnnenya la tuma caman na walasa ka balawu bali ani ni taamasiyɛn suguya caman ye, misali la, “ni, yɔrɔnin kelen, a pɛrɛnna tulo la, o tuma na, a ka kan k’a fɔ ko :“ Aina bɛ wuluwulu - tas hap, kizi bɛ wuluwulu chag hap " Ni jinɛ - o tuma na bɔrɔ kabakurunw, ni mɔgɔ ye tulu bɔrɔ ye” [FMA, Burnakov A.A.].
A man teli ka kɛ, Khakasw tun bɛ jinɛ juguw tɔgɔw fɔ walasa ka mɔgɔ juguw kofɔ, ni tɛ minnu na. O la, misali la, “mɔgɔ jugu bɛ wele ko Ilkhan, min ye kulu danfɛn ye, wa a bɛ kojugu kɛ mɔgɔw la” [FMA, Borgoyakova A.N.]. « U ye mɔgɔ jugu jugu dɔ ye sira kan tuma min na, u ko : « Kharamos kilche » - « Kharamos bɛ na » [FMA, Borgoyakov N.T.]. Cɛ minnu farikolo dɛsɛ ani u jogo jugu tun bɛ u la, olu tun bɛ wele ko "Chelbigen Apchakh" - "Cɛkɔrɔba Chelbigen" [FMA, Borgoyakova A.V.]. Ni mɔgɔ sigilen bɛ a hakili sigilen na, ka tila ka wuli yɔrɔnin kelen ka pɛrɛn daminɛ, o tuma na fɛ, u b’a fɔ o tigi sugu ko la: “Ala Chayanga kirgen” - “A donna Ala-Chayan (ala jugu motley), Irisikan na min bɛ bɛn “Jin ma lafililen don” [FMA, Yukteshev A .F.].
Khakasw y’a to hakilimaa tɔgɔ dɔw ka baara kɛ ni kalan ye. O tun bɛ kɛ kosɛbɛ denmisɛnw lamɔcogo la. An ka kunnafonidilaw y’a fɔ ko : « Jinɛw tun bɛ yen minnu bɛ wele ko Mohayah. U tun nɔgɔlen don tuma bɛɛ. Sisan, denmisɛnnin nɔgɔlen dɔ ko la, u b’a fɔ ko: “Mohayah la oskhas binna.” - "Denmisɛn min bɛ i n'a fɔ Mohayah", "Mohayah syray" - "Ɲɛda min bɛ i n'a fɔ Mohayah (o kɔrɔ ye ko nɔgɔlen, siranfɛn)". Nin den in bilala ka taa a ko ani ka a saniya” [FMA, Chertykova B.M.].
Khakaw ka laadala hakili la, tuma caman na, hakilina minnu tun bɛ jinɛ juguw ka fanga nɔfɛkow kan, olu tun bɛ fara ɲɔgɔn kan n’u ja tilennen ye. O bɛ ye nin kumasenw na: "Saibag Chorcha" - "Kasara-ko bɛ taa lamini" [FMA, Kainakova A.S]. "Chabal nime kizini sybyra hadarcha" - "Fɛn jugu dɔ, mɔgɔ bɛ to ka kɔlɔsili kɛ" [FMA, Borgoyakova M.Kh.].
Khakasw tun bɛ baara kɛ ni fɛn caman ye minnu tun bɛ fɔ ko u tun bɛ jinɛ juguw lasiran. O la, yurt da la kinin fɛ, da kɔfɛ, u tun bɛ ursi senw, wulu falenfɛnw, wuluwuluw, kolo walima finman falen ni biɲɛw dulon ɲɛ nɔ na, rassoma walima bagan wɛrɛ kolo. Saga fari, bakɔrɔn walima mɔli fari yɔrɔ dɔ tun bɛ bila den ka wuluwulu la, misiden naani tun bɛ siri a kɔ la. Misiw fana tun bɛ siri denmisɛnw ka finiw kan walasa ka den tanga jinɛ juguw ma. Ni su fɛ den tun bɛ sunɔgɔ walima ni a senkɔni lankolon don, muru walima sizo tun bɛ dogo a kɔnɔ [Alekseev N.A., 1992, ɲ. 36]. Khakasw fɛ, jateden gansanw tun nafa ka bon kosɛbɛ. A tun dalen b’a la k’u bɛ jinɛ juguw ɲagami minnu b’a fɛ ka kojugu kɛ mɔgɔ la. Wa hali ni mɔgɔ ye juru ta, a tun fɔra ko a ka juru ta hakɛ la min bɛ bɛn jateden gansan ma [PMA, Kicheeva R.M].
Khakaw ka laadala dannayakow la, Ainuw ka yecogo tun bɛ fara bɛnbaliya, tiɲɛni ani saya kan. Tuma caman na, Aina tun bɛ jira iko cɛ janw, fini dibimanw (bulu) ani bugɔli bɛ u bolo. A tun dalen b’a la ko a bɛ se ka na mɔgɔ dɔw ka so. Tuma caman na, Ainu bɛ jɔ so da la, ka lafiɲɛ jamb kan, a bɛ daminɛ ka nɔ jugu bila mɔgɔ la. Tuma caman na, Ain nɔ jugu jiracogo dɔ ye minɛnw karilenw walima hali minɛnw karilenw walima fɛn wɛrɛw ye. O siratigɛ la, nin maana in ka di kosɛbɛ: “Sɛnɛkɛla dɔ ye baara sɔrɔ kɔlɔsilikɛla ye jɛkulu ka foro dɔ la. A ye bɔgɔdagaw kɔlɔsi ni suman ye. Don dɔ la, sanji y’a daminɛ ka na kosɛbɛ. O bɔgɔdaga kɛrɛ fɛ, baganmarayɔrɔ dɔ tun bɛ yen, balolan tun bɛ min kɔnɔ. Dumunikɛlan kɔnɔ, sanji kɔfɛ, ji caman tun bɛ dalajɛ tuma bɛɛ. Kɔlɔsilikɛla y’a kɔlɔsi ko mɔgɔ dɔ bɛ ka sɔgɔsɔgɔ yen, nka mɔgɔ si tun tɛ ye. Cɛ y’a faamu o yɔrɔnin bɛɛ la ko o ko nɔgɔlen don. A ye marifa ci o yɔrɔ la ni marifa ye. O yɔrɔnin bɛɛ la, n y’a mɛn cogo min na sagakulu dɔ binna so kɔnɔ min tun jɔlen bɛ a kɛrɛfɛ. Cɛ taara yen k’a dɔn min kɛra yen. A y'a Sɔrɔ o so in na, ka Fàra sagakulu dɔ binni kan, nɔnɔ-misi dɔ fana Sàra. Cɛ y’a miiri ko, yala tiɲɛ na a bololabaara don wa. A y’a latigɛ k’a lajɛ. Tuma min na ji y’a daminɛ ka wuli balolan kɔnɔ tugun, wa o kɛra su fɛ, a ye marifa ci. Wa tugun, nka so wɛrɛ kɔnɔ, sagakulu dɔ binna, nɔnɔ misi dɔ sara. Siɲɛ sabanan na, cɛ ma sɛgɛsɛgɛli kɛ. I n’a fɔ a y’a faamu cogo min na, Ainu tun bɛ ka sɔgɔsɔgɔ balolan kɔnɔ. A ye marifa ci Ainuw la tuma min na, a y'a Fɔ ka Taa sagakuluw la minnu ka surun u la, ka Sìgi misiw 'kɔnɔ, k'u Fàga. Nin cɛ in ko: “Minin khatyg khagba, ananar homai nime minzere chagan kil polbas.” - "Khatig khagba (lakanani barikama) bɛ ne bolo, o la, jinɛ jugu si tɛna se ka gɛrɛ ne la." A ko mɔgɔ min dalen tɛ Ala la, jinɛ juguw bɛ se ka sɔrɔ a kɔnɔ. Mɔgɔ min dalen bɛ Ala la, jinɛ juguw tɛna se ka gɛrɛ a la” [FMA, Topoeva G.N.].
O cogo la, Khakaw ka diɲɛnatigɛ kɔrɔlen ja la, yɔrɔba dɔ tun minɛna hakili juguw fɛ - Ainuw. Jogo juguw tun b’u la, u tun bɛ ni ŋaniya jugu ye. Khakasw tun bɛ Ainuw jira iko danfɛnw minnu ye se sɔrɔ ka bɔ fɛnɲɛnamaw ni hadamadenw cogoya la ani minnu bɛ dɔn ni kulɛri nɛrɛma tɔgɔladon ye. Khakasw ka hakilinaw la, uzut - mɔgɔ salen kɔfɛ ni min bɔra mɔgɔ ɲɛnamaw ka diɲɛ kɔnɔ, o kɛra Ainu ye.
NƆTI
Kunnafonidilaw
1. Avosheva Valentina Feotisovna, wolola san 1937, Khomnosh seok, Sankin ail dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 06/20/2001
2. Maria Nikolaevna Barbachakova, wolola san 1919, Poktaryk seok, Kurmach-Baigol dugu la, Turachaksky mara la, 07/01/2001
3. Nikolay Terentyevich Borgoyakov, wolola san 1931, Khobyi seok, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 10.10.2001
4. Anastasia Nikolaevna Borgoyakova, wolola san 1926, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 05/03/2000
5. Borgoyakova Natalya Vasilievna, wolola san 1924, Ust-Chul dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 20.08.2000
6. Burnakov Aleksey Andreevich, wolola san 1937, seok Tau Khargazy, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 07/12/1998
7. Burnakov Afanasy Andreevich, wolola san 1945, Ust-Chul dugu la, Askizsky mara la, 1998 san 19 tile 07
8. Burnakov Valery Semenovich, wolola san 1940, seok Tau kharuazy, Askiz dugu la, Askiz mara la, 07/20/2000
9. Burnakova Tadi Semyonovna, wolola san 1915, Verkhnyaya Teya dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 10/11/2001.
10. Vassa Ivanovna Ivandaeva (Khakas tɔgɔ Kudzhiray), a bangera san 1920, Tilok aaly, Askiz mara la, Khakassia jamana na, 08/20/2001
11. Kainakova Aksinya Samuilovna, wolola san 1913, Otty dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 10/11/2001
12. Kicheeva Raisa Maksimovna, san 1933, Askiz dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 05/13/2000
13. Kuryskanova Raisa Genadievna, wolola san 1964, Kurmach-Baigol dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 07/01/2001
14. Kydatova Sofya Mikhailovna, wolola san 1935, Kolchagat seok, Artybash dugu la, Turachaksky mara la, Gorny Altai jamana na, 06/28/2001
15. Mamysheva Elizaveta Nikolaevna, wolola san 1925, Khakass tɔgɔ Liza-Pichek, Politov aal, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 08/20/2001.
16. Mamysheva Maria Nikolaevna, wolola san 1942, Abakan, Khakassia jamana na, san 1998/13/09
17. Mezhekova Elizaveta Arkhipovna (Oreshkova), a bangera san 1899, Askiz dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/16/2000
18. Anna Artemovna Mokosheva, wolola san 1932, Kuzen seok, Tondoshka dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 06/27/2001
19. Papikin Matvey Ivanovich, wolola san 1915, seok Tiver, Artybash dugu la, Turachaksky mara la, Gorny Altai jamana na, 06/27/2001
20. Pustogachev Akim, Ayangievich, wolola san 1946, seok Bardyyak, Kurmach-Baigol dugu la, Turachak mara la, Altai jamana na, 06/30/2001
21. Pustogachev Karl Grigorievich, wolola san 1929, seok Aliyay, Kurmach-Baigol dugu la, Turachaksky mara la, Gorny Altai jamana na, 07/01/2001
22. Saveliy Safronovich Tazrochev, wolola san 1930, Kuzen seok, Tondoshka dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 06/20/2001
23. Tasbergenova (Tyukpeeva) Nadezhda Egorovna, wolola san 1956, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 06/26/2000. Ne ye nin bɛɛ mɛn n bamuso fɛ.
24. Anisya Borisovna Tolmashova, wolola san 1914, Askiz dugu la, Askizsky mara la, 1998/10/09
25. Galina Nikitichna Topoeva, wolola san 1931, Askiz dugu la, Khakassia jamana na, 09/29/2000
26. Anisya Maksimovna Troyakova, wolola san 1928, Lugovoe dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/12/2001
27. Tuimeshev Mikhail Davydovich, wolola san 1927, Kol-Chagat seok, Artybash dugu la, Turachaksky mara la, Altai jamana na, 06/27/2001
28. Yukteshev Anton Fedorovich, wolola san 1951, Khalar seok, Ust-Tashtyp dugu la, Askizsky mara la, Khakassia jamana na, 07/12/2000
Bibliographie (Bibliographie).
1. Alɛkisiɛv N.A. Siberi jamana minnu bɛ Turkikan fɔbagaw ka Shamanism (Shamanism) kɛ. Novosibirsk: Nauka.– 1984.– Ɲɛ 232 kɔnɔ.
2. Alɛkisiɛv N.A. Siberi jamana Turkikan fɔbagaw ka laadala diinɛ dannayakow. Novosibirsk: Nauka, san 1992.– 242 ɲɛ 10nan na.
3. Anokhin A.V., ani a ka baara. Fɛn minnu bɛ kɛ shamanism kan Altaikaw cɛma, minnu lajɛra taamaw senfɛ Altai kabini san 1910-1912. // Sigilen. Musée d’anthropologie et etnografie, 1924. Vol. IV. Gɛlɛya. 2;
4. Dyrenkova N.P., ani a ka baara. Fɛn minnu bɛ Teleuts ka shamanism kan. // Sigilen. Mise min bɛ hadamadenya ni siyako dɔnniya la, san 1949, T. X.
5. Kastɛrɛni Matiyasi Aleksanteri. Taama min kɛra Sibiri jamana na (1845-1849). Tyumen: Y. Mandriki ye baara kɛ. 1999. T. 2.–352 ɲɛ 10nan na.
6. Katanov N.F., ani a ka baara. Turki kabilaw ka jamanadenw ka sɛbɛnw misaliw. Sɛnt Pɛriburugu, san 1907;
7. Kubarev V.D., Cheremisin D.V., ani mɔgɔw ye baara kɛ ni u ye. Wolo bɛ Cɛma Azi jamana ka taamakɛlaw ka seko ni dɔnko la - Gafe kɔnɔ: Sibiri jamanaw ka laadala dannayakow ni u ka ɲɛnamaya. XIX-daminɛ san kɛmɛ XX Novosibirsk: Nauka, san 1987, ɲɛ 98-117.
8. Mainagashev S.D., ani a ɲɔgɔnnaw. Raporo min kɛra taama dɔ kan Turki kabilaw la Minusinsk ani Achinsk maraw la Yenisei mara la san 1914 samiyɛ la // Kibaru min bɛ Risi jɛkulu ka kalan kan min bɛ Azi cɛmancɛ ni kɔrɔnfɛla kalan tariku, fɛnkɔrɔw ani siyako jɛɲɔgɔnyaw la. Petrograd san 1915;
9. Meletinsky E.M., ani a ka baara ye. Poyi min bɛ kɛ nsiirin na. M .: Kɔrɔnfɛla sɛbɛnniw, 1995.- 408s.
10. Ostrovskikh P.E., ani a ka baara kɛcogo. Siyakalan sɛbɛnw Minusinsk mara Turkiw kan // Living Antiquity, no. 3-4nan na. SPb. 1895 sàn;
11. Potapov L.P., ani a ka baara. Totemistic hakilinaw taamasiyɛnw Altakaw cɛma. // Soviyetiki siyako, san 1935. No 4-5. ɲɛ 134-152nan na;
12. Potapov L.P., ani a ka baara. Shaman tambourine ye fɛn ye min ɲɔgɔn tɛ siyako lajɛlenw na. // Sigilen. Mise min bɛ hadamadenya ni siyako la, L. 1981, Vol. 37, S. 124-137;
13. Sibiri saheliyanfan Turkiw ka laadala diɲɛnatigɛ jateminɛ: Yɔrɔ ni waati. Diɲɛ yɛrɛyɛrɛ. Novosibirsk: Nauka, 1988 sàn.
Home | Articles
January 19, 2025 19:11:33 +0200 GMT
0.005 sec.
