Mä tradicional sociedad ukan jaqix naturaleza ukamp jan jaljtañjam mayacht’asiwip yatïna. Nayraqatxa, ukax uñacht’ayasiwayi kunatix jupax jakäwip ritmos ukat fuerzas de la naturaleza ukanakamp chikt’ata, espiritualizado. Nayra amuyunakaparjamaxa, taqi pachamamampi ukhamaraki taqpacha uraqpachasa, jan uñjkaya jaqinakampi - ajayunakampi jakata. Jaqinakax jakäwipax ajayunakamp chikt’atäñat taqpach dependiwa sasaw amuyapxäna. Ukax wali askiwa, ajayunakan pachpa uñstawipax heterogéneo ukhamänwa. Yaqhipanakax qhana jan ukax suma ajayunaka (Alto pachan representantes) ukankapxänwa. Yaqhipanakax propiedades ambivalentes ukanipxi (jupanakax aski ukhamarak jan walinak apanipxaspa), yaqhipanakax jan wali ajayunakax jaqir jan walt’ayi. Qhipa t’aqa tuqitwa uñakipt’añäni.
Khakas uraqpachan nayra uñacht’äwipanx mä jach’a chiqaw ajayunakat amuyunakax utji, jupanakax jaqinakarux sapakiw uñisipxi. Khakas jaqinakan amuyunakaparjamaxa, jaqinakan suma jakasipxañapatakixa, jakäwipax taqpachaw kunayman ajayunakat dependerïna. Jichhakamax khakass jupanakax ajayunakax kawkir chiqarus maynix munki ukaruw ch’amanchasispa sasin iyawsäwip katxarupxi. Nayratpachax uka lurawix chamanes ukanakan luratawa, jupanakax chiqpachanx cultista profesionales ukhamarak ajayunakamp jaqinakamp aruskipt’añ churäwimp dotatäpxänwa. Tradicional conciencia ukax jaqinakan jakäwipampi ukhamarak ajayunakan qullan ch’amapampix mayachthapiñ atipxatayna. Nayra pacha uraqpachan uñjawipax jaqin jakäwipan sapa chiqatakix yaqhip ajayunak katuqatayna. Khakass jaqinakan kunayman ajayunakan taqi chiqan utjatapar iyawsatapax kunayman situacionanakan jaqinakan sarnaqawipat mä modelo uñstayañatakiw yanapt’awayi. Uka amuyunakax taqi jakirinakan sistematicapanx jaqin kawkhans jikxatasi ukx qhan uñacht’ayäna.
Khakass nayra amuyunakapanxa chika pachaxa janiwa pachamamaru uñtasita yänaka ukhamaraki yänaka ajayunakaki jakatakiti, jan ukasti taqi kasta ajayunakaxa jaqinakaru jan walt’ayiriwa. Amuyataxa, Khakas jaqinakan nayra saräwiparjamax janiw qhana chimpunakax utjkänti, jisk’a Uraqin jakirinakampi, Chika Uraqin jan wali ajayunakampi. Taqinipuniw jan walt’äwinak apt’asipxäna, Mundo Medio ukan jakirinakan jakäwiparuw mantapxäna. Mä jan wali ukhamarak jan walt’awinak utjañapatakjamaxa, uka demonológicos jaqinakax yaqhip pachax mä sapa uñacht’awiruw mayacht’asipxäna Ainu - mä ajayux jan walt’awinak ukhamarak usunak utjayaraki. Janiw taqpachax M.A. Castrén, jupax “Aina - qalltanx kuna jisk’a ajayunak uñacht’ayäna” sasaw qillqäna. Chamanismo ch’amanchatatxa, ukaxa uraqi manqhana ajayunakampi chikañchatawa, Ainu jaqinakaxa, chamanes ukanakana nayrïri yanapirinakaparjamaxa, uraq manqhana, jan wali luratanakaki uñjatäñ qalltapxäna” [Kastren M.A., 1999, p. 340]. Kunjamtï jiwasan pachpa yapu materialax uñacht’aykixa, Khakass jupanakax Aina uka aru apnaqapxäna taqi jan wali ajayunakar uñt’ayañataki, kawkhans jikxatasipxchi.
P. Ostrovskikh yatxatirix Ainu jaqinakat akham sasaw arsu: “Kachines taypin chamanes ukanakan lurawipax, ukhamarak yaqha chamanistas siberias ukanakan lurawipax jilpachax usunakata ukhamarak jiwañ tuqit mayj mayj amuyunakapat uñt’atawa, ukax janiw naturales ukanakat dependerkiti, jan ukasti... juk’amp jan wali ajayunaka - Ainu. Usunakaxa utjiwa kunatixa Ainu ukaxa usuta jaqina janchiparu utt’ayatawa ukatxa t’aqhisiñanaka utjayaraki; kunapachatix Ainu jaqinakax jaqin almap (kud) lunthatapxi ukhax jiwañaw utji” [Ostrovskikh P., 1895, p. 341].
Khakass mitos ukanakax Ain ukan uñstatapat akham qhanañchapxi: “Khuday ukat Il-Khan (Erlik) pä jilataw jakasipxäna. Ilkhan ukax uraqi manqharuw uchatäna. Mä kutix ukat mistusaw Khudai-rux uraqi mayiñ qalltäna. Uka oraqejj kunjamtï thujru manqhanjamäki ukhamarjamaw churäna. Ilkhan jupax mä thujrumpiw uraqin mä p’iya luratayna, uka taypinx taqpach Ainu - saxranakaw jaltxapxäna ”[FMA, Ivandaeva V.I.]. Khakass jupanakax wali iyawsapxiw Ilkhan ukan utjatapata, Uraqpachan Uraqpachan. Nayra jaqinakax sapxiwa “Il-khan tigi chirde churtapcha” – “Ilkhan jupax yaqha pachan (uraq manqhan) jakasi [FMA, Burnakova Tadi].
Jaqinakan iyawsäwinakaparjamaxa, Erlik Khan jan ukax Il Khan jupanakax taqi jan wali ajayunakan p’iqinchiripawa. M.A. Castren sat chachajj uka toqet akham qellqäna: “Irle Khan (Erlik) sat chachajj turco ukat mongol markankir jaqenakan sarnaqäwiparjamajj manqha pachan pʼeqepawa, jiwatanakan reinopawa, ukaruw taqe jan wali ajayunakajj apnaqatäpjje. Jiwat jaqinakan almanakapax jupan amparapankiwa” [Kastren M.A., 1999, p. 340].
Khakasses sat diosanak taypinjja, Erlik Khan sat diosajj wali jachʼañchat diosanakat maynïrïnwa. Khakass mitos ukanx juparux Ada - tata sasaw sutichapxirïna. Erlik-khan jupax pandereta jach’a amtäna ukatx machaq chaman tesov – yanapiri ajayunak “qhipharkir” jiwat chamanes ukanakat pachpa kasta [Alekseev N.A., 1984, p. 58]. N.F. Katanov jupax akham sänwa: “Abakan quta thiyan jakasir tátaranakax jichhax ukhamarak nayra pachanx tamanakat wali suma caballo ajllipxäna ukat Erlik Khan juparuw luqtapxäna, “Yzyk” sasaw sutichapxäna. Janiw khitis aka caballot sarxañapakiti, jan ukasti dueñopawa. Kunapachatixa qhant’ata kawalluxa chhaqxi ukhaxa, saxraxa (Aina) mä usu dueñoparu apayani. Supay, khititix wali jan wali almaniwa, saxrax 17 capa uraqi manqhan jakaski, walja jan walinak luraraki aka uraqi patxan jakasir jan wali jaqinakarux, jupanakar arknaqasa. Chamanes ukanakakiw qullu patat mä sacrificio lurasa ukat suma suma arunak arsusin almaparux sumacht’apxaspa” [Katanov N.F., 1907, p. 216]. Altaianonak taypinx, mä jaqiw étnicamente jak’ankir jakasses ukanakamp chika, Erlik tuqit juk’amp yatiyawinak jikxatapxta. Jupanakax juk’amp jach’a jan walt’awinak Erlik sutimp uñt’ayasipxi - jaqinakan ukhamarak uywanakan epidemia. Uka usunakxa jaqir sacrificio luqtañapatak waytʼañatakiw chʼamañchi sasaw amuyapxirïna; maynitix munañap jan phuqkchi ukhaxa, Erlik jupax jiwañampiw jawq’jatayna. Mä jaqin jiwatapatxa, Erlik jupax jaqin almap jupa pachparuw apti, manqha pacharuw apti, ukanx taripañ uñstayi ukat irnaqiriparuw tukuyi. Awisax Erlik ukax aka almaruw aka uraqir khitharaki jaqinakar jan walinak apaniñataki. Sapürunjam pachanakanxa, ukat juk’ampirus usuntañax utjki ukhax altaianonakax Erlik ukarux wali llakitaw axsarapxäna, sutip arsuñx axsarapxänwa, juparux jasakiw jawsapxäna: kara nama - kunayman ch’iyara. Erlik juparux jan amuyt’asir, jan p’inqani, qala chuymani, jan askichañjam sapxarakïnwa. Jupat walsa dependipkchïnjja, altaianonakajj jupar sallqjaña ukat yaqhep uñisiñanak jupar uñjañatakejj walikïkaspas ukhamwa amuyapjjäna. Altaianonakax sacrificionakampiw suma jakasiñap qhispiyañ yant’apxäna, Erlik-ar chuymacht’añataki, ukampis uka pachparakiw sacrificionakax jan chiqa chuymampi ukat mä advertencia ukamp lurapxäna:
Aka sacrificiox jumanakar churatäpan,
¡Jichhax p’iqijax jakañapawa!
Janiw ch’amampi, qhipäxar, qhipäx uñtasa, jach’añchapxamti.
Kimsa mara amukiw jakaskä,
Ukhamaraki, sacrificionakamax jupar puripxpan.
Jumax jan ch’amanïtawa (janiw ordinarionakakiti, jan ukasti) mä suma chaman ukhamaraki
[Anokhin A.V. ukat juk’ampinaka. Altaianonak taypin chamanismo tuqit materiales ukanaka. 1924, S. 1-2 ukat juk’ampinaka].
Ukhama jan respetompi arunakampi, altaianonakax amuyuparjamaw yaqha kasta juk’amp jach’a jan yäqañ Erlik ukar jaysapxäna. Ukhamatwa, mä ñikʼutan ukat usut animalarus walja kuti sacrificiot loqtapjjerïna. Uka uywan ñik’utapax janiw poste patxar jaytatäkänti, kunjamtï yaqha tosy (ajayunakar) jaytapkäna ukhama, jan ukasti jupanakpachaw apsusipxäna. Altar lurañ yänaka (tailga): postes, estacas ukat lawanaka, ukanakanx sacrificio uywan chiqanakapax warkt’atawa, ukax jan wali suma, k’uchi ukat nayra ajllitänwa [Anokhin A.V., 1924, p. 2-3]. Amuyataxa, ukham muspharkañ, jan respeto uñacht’ayañax wali axsarkañ diosa Erlik ukarux qhanañchatawa, ukax P’iqit uñtat, espejo ukham uñt’at Uraqin iyawsäwipampiw qhanañchasi, uka diosax jupaw apnaqäna. Nayra pacha uraqpachan uñjawipanxa, taqi kunatix Chika Uraqinx aski, suma, Bajo Uraqin uñjatäki ukanakax mayj qhanan uñstapxi sasaw amuyapxirïna, i.e. jan wali, jan wali, juk’ampinaka.
Chamanes ukanakax invocaciones ukanakanx Erlik: kairakan sasaw sutichapxi. Oracionanjja, Erlik jilatarojj jaqen almapan awkipa ukat lurayiripa sasaw sapjjerïna. Erlik ukan uñstatapax invocaciones chamánicas ukanakanx qhanañchatarakiwa. Jupax mä chuyman jaqit uñt’atawa, jupax atlético ukham uñt’atawa. Nayranakapaxa, cejas ukanakax hollín ukham ch’iyarawa, barbapax bifurcado ukhamawa ukat qunqurinakaparuw saraqani. Bigote ukax ñik’utjamawa, ukax t’ijt’asaw jinchu qhipäxar jaquntatäxi. Jakhunakax mä q’ara muyuñjamawa, wajjranakapax quqa saphir uñtatawa, ñik’utapax k’uchi [Anokhin A.V., 1924, p. 3].
República Altai markan yatxatäwinak yapu lurañ thakhipanx Erlik tuqit mä qawqha yatiyawinak qillqt’añ atipxta, ukax jaqinakan almanakapar ch’amanïtapat amuyt’awiruw chiqanchawayi. “Kormos Erlik jupax chachar uñtasitawa. Mä ninax arumanakax castillo ukanw nakhanti. Ukanx Erlik jupax uñisir jaqiruw mä caldera ukan t’amt’ayi. Aka jaqix chika phaxsit jiwxani. Nayraqatxa, Erlik chachax jaqin ajayuparux mä calderaruw t’amt’ayi. Ukat mä juk’a pachatxa, aka jaqix warkkatasini” [FMA, Tazrochev S.S.].
Khakass ukan mitológico amuyunakapanx mä jaqix “nayra pacha” ukhatpachaw Erlik ukan jan wali lurawinakapamp uñjasi, kunjamatix aka mito ukanx uñjasi: “Diosax jaqirux laq’atwa moldeatayna. Ukarux jakañ samaqäna. Aka jaqirux, jupax moda ukan jaqinakar uñjañapatakiw yatichäna. Diosajj jaqenakar jukʼamp kʼarinak luraskakïnwa. Mä qhawqha tiempotjja, nayrïr jaqejj Diosar tʼijtʼasaw akham säna: “¡Mä jaqew jiwaski!” Diosajj janiw uka jaqer tukjañatakejj tiemponïkänti ukat jiwañampïskäna uka jaqeruw saräna. Ukhama sarxatapatxa, mä Ainu jaqixa uka jan tukuyata jaqiru jak’achasisinxa thuqhuñ qalltäna. Taqinipuniw thuqtʼasïna ukat kuntï lurawaykäna ukamp satisfactasaw sarxäna. Diosajj jiwañampïskäna uka jaqerojj saytʼayasaw jaktayäna. Chika tukuyat jaqir kutt’asax taqiniw thuqhuntatätap uñjäna. Diosajj qʼomachañwa qalltäna, ukampis janiw qʼomachañjamäkänti. Ukarux jakañ samaqäna. Aka jaqixa, thuqhuntatapatxa, usuntxataynawa. Ukatwa, taqpach wawanakapax, ukat akax taqpach jaqinakawa, usuntapxi ukat janiw jaya pachax jakapkiti” [FMA, Burnakov A.A.].
Khakass jaqinakan amuyunakaparjamaxa, Ainu jaqinakax kuna uñacht’awinaks apsusipxaspawa. Wali walja kutiw jaqinakar mä zoomórfico uñacht’ayat uñacht’ayata. Uka tuqitxa, aka sarnaqäwix wali askiwa: “Otta ayllun juk’ampi, inti jalant tuqinx patak maranakan alerce ukaw jilarïna. Awisax arumanakax mä ch’iyar gallox wali pataruw t’ijtirïna. Walja pachaw jachäna. Uka wararitapatjja, jaqenakajj wal sustjasipjjäna. Jila partejja, uka qhepatjja, mayniw ayllun jiwjjäna jan ukajj kuna jan walinakas utjäna. Jaqinakax gallo ukarux axsarapxänwa, uñisipxarakïnwa. Jupat qhespiyasiñ munapjjäna. Chachanakaxa arumanakawa larq’a quqaru sarapxiritayna. Uka horasanjja, gallojj warariñ qalltäna ukhajja, mä kutikiw jupar pallapallapjjäna. Mä disparojj jawqʼjatäna, ukampis janiw maynis chʼalljjtaykänti, taqeniw wali yatxattʼat uywa katurinakäpjjarakïna. Uka galloxa, phiñasitas ukhama, juk’ampi jach’at warariñ qalltäna. Uka jaqinakax payïr disparompiw chʼaxwapxäna, ukampis gallox janiw mä plumas kuyntʼkänti. Ukatxa, jilïr chachax amuyasïnwa, akax janiw mä sanu gallo ukhamäkiti, jan ukasti mä Ainu, gallo ukham uñt’atawa. Jupax mä cartucho aptasinx mä cruz dibujatayna ukat fusilatayna. Uka gallojj jankʼakiw mä qalar uñtat oraqer jaqontäna. Chachanakax kawkhantï gallox ikiñapäkän uka chiqaruw jakʼachasipxäna, ukampis janiw ukan jikxatapkänti, janiw mä wilax utjkänti, janirakiw mä plumas utjkänti. Uka pachatpachaw gallox janiw alerso ukan uñstxänti, ukat janiw jaqinakarux llakisiykänti” [FMA, Mamysheva M.N.].
Aka sarnaqäwit mä análisis semántico lurasaxa, uka sarnaqäwin jach a amuyunakap uñacht ayañaw wakisi: 1) lurawix ayllun anqäxapanw lurasi, inti jalant tuqiru; 2) aka sarnaqäwin elemento pivotal ukax mä alerce nayra maraniwa, ukaruw mä ch’iyar gallo arumanakax t’ijtäna - jiwañat yatiyiri; 3) gallo ukar chhaqtayaña.
Khakas uraqpachan nayra uñacht’awipanx kuna phenomeno ukax jaqitakix mä jan walt’äw apani, ukat ukat jupatakix yaqha markankirïnwa, ukax “jan nayrar sartat”, “jan civilizado” uraqpachat juti. Ukhamäpanx negatividad ukan phunchhawipax ayllun anqäxapankiwa - periferia del espacio habitable ukankiwa. Aka carga semántica ukax kawkhantix jan walinakax jutkän uka chiqan inti jalant tuqin ch’amanchatawa. Khakass ukan arsutaparjamax inti jalant tuqinx espacio ukan qhipa uñtawip uñacht’ayi, jan wali cualidades ukat jiwañkamaw uñacht’ayi [Traditional outlook, 1988, pp. 42-43]. Uka wali jan wali lurawix mä nayra alarco ukan luratawa. Quqax kimsa pachar mayacht’ir sayt’at amuyt’awiruw uñt’ayi [Traditional outlook, 1988, p. 32]. Jiwasanakanxa, alerce ukax canal ukawa, uka canal tuqiw Ainu jaqinakax Manqha pachat mä gallo ukham uñtat makhatapxäna. Jan wali ajayunakampi ukat quqampi chiktʼatäñax janiw ina chʼusatäkiti. Khakas ukan uñjawinakapanx mä quqaw utji, ukax "Uzut agazy" - "Supay quqa" [FMA Burnakov A.A.]. Aina, mä representante de la Mundo Inferior ukhama, ch’iyara uñacht’ayatawa, aka tuqinx - mä ch’iyar gallo. Aka uñacht’awimpi Ain ukan dotacionapax qhan uñacht’ayatawa jan wali ajayunakan sutipampi, ukax jaqinakarux sapakiw utt’ayata, kunjamakitix Kharachi ukat Tag Kharaza (“ch’iyara” ukham jaqukipata - B.V.) [FMA, Tolmashova A.B.]. Aka amuyt’awix ch’amanchatarakiwa, kunatix lurawix arumaw lurasi, ukax yaqha pachankir jaqinakamp chikt’at jan wali lurawinakan chimpupawa (aina). Khakass sat jaqinakan iyawsäwiparjamaxa, “jaypʼu jan ukax arumanakax utar purisax chʼiqa ukat kupi amparat chʼallxtañamawa ukat thuqhuñamawa. Ukax saxranakar jan utar mantañapatakiw lurasi” [FMA, Topoeva G.N.]. Juk’amp uñakipañ lurasaxa, sapa arumax jaqinakatakix mä gallo uñstatapatx machaq jiwañaruw jan ukax jan walt’äwiruw tukuwayi sasaw arsupxta. Ainu jaqinakatakix yaqha pachan representantepjamax mä ordinario disparo ukax janiw kuna jan walt’awis utjkiti. Neutralizar ukat apsuñatakix cruzan mágico chimpupaw apnaqasi. “Neutralizado” Ainu ukax Inferior Mundo ukar kutt’awayxi, aka lurawix mä gallo ukan “qara” quqat jaquntatapat uñacht’ayatawa. Uka qhipa sarxatapax janiw kuna ch'akhanakas qhiparatapat uñacht'ayatäkiti - "... Chachanakax kawkhantix gallox ikiñapäkän ukaruw jak'achasipxäna, ukampis janiw ukan jikxatapkänti, janiw mä wilax utjkänti, janiw mä pʼeqejj utjkiti” sasa.
Khakas jupanakax walja kutiw Ainu jaqinakar mä allqur uñtat uñacht’ayapxäna, ukax aka sarnaqäwimp sum uñacht’ayatawa. “Kunjamatsa, jaypʼu tuqiru, irnaqäwi tukuyasaxa, utar kuttʼxayätwa. Jupax mä caballot saratayna. Nayajj mä zanja taypit pasaskta. Aka chiqax jan walit uñt'atawa - "Aynalyg chir" (supayanakan jakañ utapa). Ukanwa jaqinakax pandereta “Khara tor” - “Khara tyur sapcha” (lit., ch’iyar pandereta thuqt’awinaka - B.V.) ukan thuqt’awinakap ist’apxi. Mä ch’iyar allqamariw uka chiqat t’ijtäna. Caballojj ajjsarasaw jaqonukuwayitu. Allqamarixa nayraqatajan sayt’asisa wali samsu, mä jach’a escarlata laka ch’allt’asi. Nayajj wal ajjsarayäta, ukampis janiw uk uñachtʼaykti. Utaparuw sarjjäna. Kunatï paskäna uk awkiparuw yatiyäna. Jupax Ainah - saxra uñjta sasaw säna. Uka jan waltʼäwi qhepatjja, usuntjjayätwa. Familiaranakapax mä chaman jaqiruw jawst’apxäna. Chaman jupax akham sänwa: “Jumax mä ainu jaqiruw uñt’ta, jupax mä allqamari ukham uñt’atawa. Jupajj jumaruw katthapisïna. Jumax suerteniw jupax nayraqataman uñstawayi. Jan ukhamäkaspa ukhajja, jumaruw jiwayaspäna. Chaman ukax aka saxraruw jaqunukuwayi, ukat nayax qullatätwa” [FMA, Mamysheva E.N.]. Aka sarnaqäw uñakipt’asax aka chimpunak sapa mayniruw uñt’ayapxtanxa: 1) jayp’u jayp’u; 2) mä caballo; 3) zanja - "Aynalyg chir" ukat "Khara tyur"; 4) Ainu, ch’iyara allqamari uñtata; 5) mä jaqitakix kuna jan walt’awinakas utjaspa.
Aka sarnaqäwix suma uñacht’ayiw phenomenon de transición, pacha ukhamarak espacio. Uka tantachäwix pachpa jayp’u pacharuw lurasi. Khakass saräwinx jayp’ux walja marginalidad ukan uñacht’ayatawa - urux arumar mayjt’ayaña, qhanax ch’amakar tukuña. Ukajj walja jarkʼäwinakanwa uñachtʼayasïna, uka jarkʼäwinakaw uka tiempon lakiratäna. Ukhamajj sañäni, “inti jalant qhepatjja, janiw kun lurañas utjkänti. Ukax jark’atänwa ikiña, irnaqaña (leña khuchhuña, juk’ampinaka). Uka pachanxa, jan wali ajayunakax mistusaw jaqirux jan walt’ayapxi sasaw amuyapxirïna. Jiwasan uñakipäwisanx yaqha eslabón ukax caballo ukawa. Nayratpachax Siberia del Sur uksankir turconak taypinxa, uka caballox mä plectro ukan walja yänakampiw uñt’ayasïna. Chamán sat chachanakajj mä caballoruw anqankir cheqan “sarnaqapjjerïna” [Potapov L.P., 1935, 135-136 jananaka]. Khakass jupanakax walja ajayunak caballonakaruw katuyapxäna - yzykhs, uka tuqiw jaqinakan jakawipan suma jakañax “jikxatasïna”. Ukhamatwa, caballox ajayunaka ukat jaqinakan akapachanakapan mä kasta ch’axwiripäna.
Jutïr wakiskir elementojj sarnaqäwinjja, zanja satawa. Ukax, kunjamatix umax ukan jalluski ukhama (kunjamtix nayrïr jaljanx nayraqat arsuwayktan ukhama), simbolismo mediador ukaruw apt’asi, patat aynacharu conector ukhama [Meletinsky E.M., 1995, p. 217.]. Kunjamakitix kuna zona fronteriza del espacio exterior ukanx ukhamarakiw Khakass ukan nayra concienciapanx umamp mä zanjax jan walt’äwinak utjayawayi. Ukatwa, jaqinakan amuyupanx aka chiqax "Ainalyg chir" sutimp uñt'atawa. Ukat janiw mä coincidencia ukhamäkiti, aka chiqan Khakass ukan iyawsäwinakaparjamax "Khara tyur sapcha" - "Hara tyur (literalmente, mä ch'iyar pandereta) ukan ist'asitanakapax luratawa". Khakas jaqinakan religioso iyawsäwinakapanx “pandereta ukax ritual ukanx chaman ukan kayuk sarir uywapäñapatakiw amtata, kunawsatix chaman ukax ajayunakaru ukhamarak diosanakar sarañ luratayna” [Potapov L.P., 1981, p. 129]. Mä pandereta, mä caballo ukar uñtasita, mä yäkaspas ukhamaw irnaqäna - mä intermediario ukhamawa aka pachanakampi ukat uka pachanakan jakirinakampi. Pandereta (hara - ch’iyara) ukan color simbolismo ukax "uraq manqhankir", yaqha markankir uñstawip uñacht'ayi, inti pachan jakirinakatakix. Hara tyr ukax sonido ukampix, kunjamakitix sañjamawa, yatiyaraki ukat yaqha pachan representantes ukanakan uñstañapatak yanapt’i - Ainu. Jan wali ajayuxa allqamari uñtata uñsti, mayampi ch’iyara. Nayra amuyunakanxa, mä allqamarixa, mä lobompi chika, mä uywa chtónico ukhama lurarakispawa - mä manqha pachana jakiri [Kubarev V.D., Cheremisin D.V., 1987, pp. 110-113]. Allqamarix wila lakap apsu. Wila samixa, wila, nina chimpupjamaxa, inasa aka lurawixa inti pacharu mantatapa ukhamaraki jaqiru jan walt’ayatapa uñacht’ayaspa. Ainu jaqimp jikisisax jank’akiw warmix usuntawayxi. Warmix mä chaman yanapt’apampiw qullasi, jupax Ainu jaqinakarux jaqunukuwayi.
Walja Khakass mitos ukanakax nayratpachaw uka allqamarix Erlik Khan ukamp chikt’atap uñacht’ayi, ukat maynix akham sañ munapxta: “janiw jaqinakasatakix anunakar amparamp llamkt’añax costumbrekiti. Nayra jaqinakax ukham qhanañchapxi. Nayra pachanxa, allqamarixa jaqiru luqtirirakiwa, ukampisa q’ala q’ala, jani ñik’utani. Mä kutix Ainu jaqinakax mä jaqir jan walt’ayañ munapxäna. Jupax uka jaqin utaparuw saräna. Allqamarixa janiwa utaru mantaykiti, chhuxriñchjasi, chhuxriñchjasi. Kunjamsa Ainax utar mantañ yantʼkchïnxa, janiw kunas paskänti. Ukatxa, uka kʼariruw saräna. Ainax mä axsarkañ thayaruw mantawayi. Uka allqamarixa thaya qalltäna. Aina kullakajj uka anunakar jakʼachasisinjja, mä juntʼu abrigo churäna, ukat utar mantañapatakiw jaytäna. Uka allqamarixa janiwa kawkiru sarañsa utjkataynati, q’al thayatayna, ukatxa iyaw sataynawa. Mä lipʼichit lurat abrigo jaqontäna ukat sumakiw utar mantäna. Aina, ukhamakipansa, janiwa uka jaqiruxa jan walt’ayañjamäkänti, kunatixa uta manqhanxa mä pusini utjatayna. Jupax mä anunakat sipan juk’amp yatiñanïnwa, ukat janiw kuna k’arinak ainu ukar katuykänti ukat utat jaqunukurakïnwa. Uka pachatpachaw mä jaqix mä pusirux kusisiñampiw amparamp luqxati, ukampis janiw mä allqamarir amparamp luqxatañax gustkiti, maldito ñik’utaniw sasaw amuyasi” [FMA, Burnakov A.A.].
Jan wali ajayunakax kunayman uñnaqanak apsuñ yatipxatapat amuyunakax alta markankirinakanx wali jach’awa, sañäni, jan wali ajayunakax - aize "jaqiruw tukuspa, challwaruw tukuspa, mä traporuw tukuspa" [FMA, Pustogachev K.G.].
Khakas jupanakan iyawsäwinakapanx Ainu jupanakax juk’ampirus antropomórfico ukham uñt’atawa, yaqhip pachax wawanakar uñtatawa. Khakass mitos ukarjamaxa, Ainu jaqinakamp jikisiñax taiga ukan uywa katurinakampiw utji. Mä kamachirjamaxa, aka tantachawixa juyphi pachanwa lurasi, phaxsi qhana aruma. Ainax mä jisk’a yuqall wawar uñtataw uñacht’ayasi, jupax uywa katurirux jiwayañampiw axsarayi. Jan axsartʼañasa ukat amuytʼasirïñasa, Ain sat chachan jan walinakapat qhispiyi. Chachax nayra saräwiparjamaw Ainu jiwayañatak apnaqi - camisapan manqhankir botón, bala ukham apnaqatawa.
Kunjamtix nayraqat arsuwayktanxa, jan wali jaqir uñtasit ajayunakat amuyunakax altaianonak taypinx wali jach’anchatawa. “Kormos jupanakax saxranakawa, jupanakax callin sarnaqapxi ukat jan walinak lurapxi. Jupanakax jaqir uñtasitawa, ch’amaka jaqinakakiw” [FMA, Mokosheva A.A.]. Altaianonakax kormos ukanakaruw jisk’a yuqall wawanakar uñtasit uñacht’ayapxirïna, qhana nayranakani, ukax jaqinakan nayranakaparuw uñsti jan ukax chhaqtawayxi [FMA, Tuymeshev M.D.]. Chelkan yatiyirinakan sarnaqäwiparjamax mä Oro-aza (jan wali ajayu) ukaw utjäna, mä jisk’a wawar uñtasita. Ukax jaytjata chiqanakanwa jikxatasi. Jan qollañjam usunak jaqenakar apayanïna. Janiw sapa chaman ukax ukar saykatañjamäkänti [FMA, Pustogachev K.G.].
Ainu jaqinakan mä uñacht’äwipax jan uñjkaya satawa. Nayra amuyunakaparjamaxa, jupanakan wali munat jakañ utanakapat maynïrix barranca satawa. Nayra Khakass iyawsäwinakarjamaxa, barranca ukax p’iyar uñtasitaw Inferior Mundo ukar mantañapäna. Ainax taqi kunat sipansa, juk’ampirus sallqjañ yanapt’ampiw mä jaqirux ukar sallqjañ yant’i. Mä kutix mä barranca ukanx jaqix walja kutiw jan uñt’at jaqinakan arunakap ist’aspa ukat jak’apan Ainu ukan jan walt’ayat sarnaqatap amuyaraki. Ukampisa, jupatakix jan uñjkayaw qhiparapxi. Ain markat qhispiyasiñax mä muyu dibujañawa, uka muyu taypinx maynix sayt’asiñapawa ukat mä juk’a pachaw suyt’añapa.
Altai iyawsäwinakarjamaxa, aize ukan jan wali ajayupax ukham uñacht'awinakampiw phuqt'ata - "jan amuyt'kaya aru", jan uñjkaya ukat akatjamat uñstawi. Jupanakan activo tiempopax arumanakawa. “Aisex arumaw tantachasipxi. Jaqi ch’iwiparjamawa sarnaqi, uñstani, chhaqxaniwa. Mä juchaw utjäna. Mä chachax utat mistuwayxäna, ukat veranda ukanx jiwatampiw jikisïna - warmipampi. Jupajj qʼala jan isin saytʼatäskäna, anqan juyphi pachas utjkchïnjja. Aka tantachawi tukuyatatxa, mä juk’a pachatxa, taqpacha wawanakawa jiwapxatayna, ukatxa uka jaqixa pachpa warkkatasitaynawa” [FMA, Pustogachev A.A.]. Kormos ukanakax qutucht’ataw sarnaqapxaspa sasaw amuyasi: “Kormos ukanakax shaitans ukhamawa, jupanakan aruskipäwipax janiw amuyañjamakiti. Jaqinak taypin sarnaqapxi. Ukhama, mä kutix walja jaqinak taypin ayllun sarnaqapxäna. Maynix mä jan amuyt’kay aru ist’asax mä sustjasiw sartayatayna. Taqinipuniw utanakapar jaltxapxäna” [FMA, Avosheva V.F.].
Nayratpachax Khakass jupanakax yaqhip chiqanakarux espacio ukarux yaqha pachamp mä permanente conexión ukham uñt’ayapxäna. Jilpacha uñt’ata, marginal, jan walt’ayir chiqanaka taypinxa, nayrïri chiqanxa, jaytjata, jan jakaña utanaka - en tura. Khakass jaqinakax jaytat utanakan qamasipxañapatakix janiw yatiskiti. Jaqinakan iyawsäwinakaparjamaxa, ainu jaqinakax ukan jakasipxi sasaw amuyapxi, uka tantachäwimp tantachasiwix jaqinakarux jan waliruw puriyani. Ukat jichhax nayra jaqinakax sapxiwa, mä ch’usa utan arumt’añax juk’amp askiwa. Uka tuqitxa, jiwasanakan qillqt’at mitológico sarnaqäwinakax wali askiwa: “Een Tura ukax mä utawa, ukanx janiw khitis jakxiti. Ainalar ukan jakapxi. Nayra pachax jaqinakax ukham utanakar jak’achasiñ axsarapxirïna ukat jak’achasipxirïna. Jupanakaw uka sarnaqäw yatiyapxäna. Mä chachajj arumaw en tour sat cheqat pasatayna. Mä qhanan qhantʼatap amuyasïna. Jupax yatiñ munirïxänwa, ukaruw sarañ amtäna. Utar mantasinxa, chachanakaw quntʼatäsipkäna, vino umasipkäna, cartanak anattʼasipkäna uk uñjäna. Jupanakamp chika anattʼañapatakiw invittʼapjjäna. Uka jaqix iyaw sataynawa. Jupanakamp chikaw vino umañ qalltäna, tarjetanakampi anattʼañ qalltäna. Mä chachajj jan amuyasisaw mä tarjeta mesa manqhar jaqontäna. Mesa manqha uñkatasinxa, yapuchirinakan kayunakapax janiw jaqinakan kayunakapjamäkänti, jan ukasti wakar uñtataw uñjäna. Uka jaqix khitimpis apasiñap amuyasïna ukat jank’akiw utat t’ijtäna” [FMA, Troyakova A.M.].
“Pä jaqiw uywa katuri sarapxäna. Jayp’urux kutt’añ qalltapxäna, mä ch’usat uta uñjapxi (en tour). Maynix siwa: “Aka utan arumt’asipxañäni” sasa. Payïristi akham siwa: “En tour ukan arumax qhiparañat sipansa, cementerioruw sarañax jukʼamp askixa ukat ukan arumaw qhiparañax jukʼamp askixa. Ukat jumatix aka utan arumt’añ munstaxa, ukhamax arumax qurpachasiñjamawa, ukampis nayax ukak iwxt’apxsma akax “eelig tura”, mä chiqaw kawkhantix ajayunakax jakapxi. Uka amtapxäna, maynix en tour ukan arumax qurpachasiñatakiw saräna , ukatx payïrix - cementerio ukan qhiparañatakiw saräna. Nayrïrix nina naktayatayna ukat jupatakikiw manq’añanak wakicht’añ qalltäna. Manq'iwa. Mä akatjamatwa uraq manqhan jistʼaratätap uñji. Ukan uñkatasïna, ukat mä jaqew ukan ikiskäna. Ukax Aina - en tour ukan dueñopawa. Uka jaqix Ainu jaqiruw llamkt’äna, ukat jiwatäkaspas ukhamaw k’arisi. Uka jaqejj manqʼasisaw ikiñar sarjjäna. Ikiskasaxa, mä Ainu uraqi manqhat mistutayna, ukata ikiskir jaqiru jiwayatayna. Alwatjja, mä amigopaw jupar visittʼir jutäna, ukat jiwat ikiskir uñjäna. Ukat ukxarusti Ain sat jaqin arup ist’äna: “Akanxa, jichhax botas uchaskä, jichhax isthapisxä ...”. Uka jaqix jank’akiw taqi ch’amapampi aka utat mistuwayxäna. Ukham saxra-jiwayirinakax entur ukan jakasipxi” [FMA, Oreshkova E.A.].
Ukham uñacht’awinakax altaianonak taypinx jikxatasirakiwa. “Azax saxranakawa, jupanakax jaytjata utanakan jakasipxi. Jiwasax mä arst'äwiw utjistu: "Azalyu oscoturt mugu konary". —Ch’usa utan arumax mä sepulturan qhiparañax juk’amp askiwa. Mä jaytat utanxa, janiw sumankañ churkätamti. Jupanakax asientonakapat jaqunukupxani, ch’akhanakap ch’uqt’apxani” [FMA Tazrochev S.S.]. Altaianonakan iyawsäwiparjamaxa, janiw ch’usat utanakakikiti, jan ukasti jaytjata taiga asentamientos ukat ayllunakanx kormos ukan arunakap ist’asispa, jaqinakan arupar uñtasita jan ukax anunakan larusiñapar uñtasita, wakanak jisk’achañar jan ukax caballonak chhuxriñchjasir arunakar uñtasita. Altai jilïr jaqinakax ukham chiqanakan parlañ jark’apxi. Maynix jaqir jawsani ukhas janiw jayskasmati. Jan ukhamäkanixa, uka jaqix jiwaspawa. Jupanakajj akham sasaw uka sarnaqäwit yatiyapjjäna: “Mä jaqejj mä jaytat utanwa arumtʼasïna. Jupajj mä samkänwa. Jupax uñjiwa kunjams saxranakax nina lurapxi, mä caldera uchapxi. Jupanakax yapuchirir jiwayañataki ukat jupat manq’a phayt’añatakis wakicht’atäpxänwa. Uka jaqejj jukʼakiw jupanakat qhespiyäna. Ukatwa jaqinakax sapxi: “Een uda konarga kerek tok” sasa. —Janiwa ch’usa utana ikiñjamäkiti —sasa. Kunjamakitixa, cementerio ukanxa arumanakaxa qhiparañaxa wali askiwa, “q’uma” chiqawa utji” [FMA, Papikin M.I.].
Altaianonakax jaytjata utanakat sipansa, yaqhip chiqanakat pasañat amuyasipxarakïnwa, uka chiqanakax jan natural ukhamarak anomalía ukanakat yaqhachatawa. Ukhamasti, sañäni, “kawkhantï álamo laphinakapajj jan chʼiyjki uka cheqanakajj saxranakan campamentopjam uñjatawa. Ukanx q’uchunak q’uchupxi, thuqt’awinak wakicht’apxi. Shoksha sat mä ayllun utji, waljaniw utji” [FMA. Barbachakova M.N. ukat juk’ampinaka.
Khakass chuyman jaqinakan sarnaqäwiparjamaxa, kawkir esquinas jan “esfera de influencia” uka chiqan yatichiri ajayunakan uñt’atäkaspa ukax Ainu jaqinakan jakañ utaparuw tukuspa. Mä kamachirjamaxa, nayra saräwinakanxa, ukham chiqax irregular uñtat quqanakampiw ukan jiltaski. Janis anqäx markan chimpunakapampix ukham chiqawj yatiñax utjkchïnxa. Ukhamächi ukhaxa, nayra jaqinakan iwxtʼanakap istʼapxirïna, jan ukhamäkaspa ukhaxa, jan walinakaw utjaspa. Jupanakajj mä sarnaqäwitwa akham sapjjäna: “Wayn tawaqo chacha warminakajj machaq cheqan jakasir jutapjjänwa. Mä suma ukat suma chiqawj ajllisipxta, uka jak’anx mä jawira ukat quqaw utjäna. Jaqenakajj janiw uka cheqan jakapjjañapatak ewjjtʼapkänti. Jan waliw uñjasirïna ukat ukatwa, janiw khitis ukan jakkänti, suma uñnaqtʼanïkchïnsa ukat uta qʼomachañatakis wali askïkchïnsa. Wayna tawaqunakax janiw uk ist’apkänti, ukat uka chiqarux mä yurt uchapxäna. Mä kutejja, primavera qallta phajjsinjja, uka chacha warmijj mä yurt ukanwa ikipjjäna. Warmixa chika arumawa sartatayna, nina naktayatayna ukatxa yurtxa mistuwayxataynawa. Phaxsi qhantʼir arumänwa, warawaranakax alaxpachan qhantʼatäpxänwa. Mä llamp’u thayaw thayt’anïna. Warmixa warawaranakampi phuqhantat alaxpacharuwa wali askit uñjäna. Mä akatjamatwa kunas jupar jakʼachasisin amuyasïna. Jupax muytasinx ataúd uñjäna. Ajjsarañat jachtʼasisaw uka warmejj jankʼak yurtʼar tʼijtjjäna. Jupax chachapan qhipäxaparuw imantasïna. Chachax sartasïna ukat punku jist’arat uñjäna ukat mä ataúd ukaw yurt ukar t’ijtäna. Jach’a ukat jist’antatänwa. Uka jaqejj janiw pächaskänti. Jupax nina nakhantat mä tronco apsüna. Jaqinakax ninax taqi jan wali ajayunakaruw alisnuku sasaw amuyapxi. Jupax ataúd ukarux mä troncompiw apnaqañ qalltäna, oracionanak liyt’kasa. Uka ataúd ukax yurt taypit t’ijtäna. Uka jaqix punku jist’antasinx mä cruz dibujatayna. Mä qhawqha tiempotjja, warmipajj jiwjjänwa. Uka jaqixa aka yurt jaytasina yaqha chiqaru sarawayxatayna. Uka pachat aksarux janiw khitis aka chiqan jakasxiti. Jaqinakax uka tuqit jan yäqañ yant’apxi” [FMA, Burnakov A.A.].
Siberia markan turco aru parlir jaqinakax mä jaqin jiwatapax mä uraqpachan wasitat utt’ayasiñaw sasaw amuyapxäna, kawkhantix jupax utjaskakiwa. Ukampis uka pachparakiw maynix jiwxasax jankʼakiw mä ajayuruw tuku, ukat kawkhantï jakaskäna uka chiqanakanwa mä qhawqha tiempo qhipararaki sasaw amuyapxäna. Imtʼañ ritonak pʼakintaspa ukhajja, jaqenakat vengasiwa. Mä uñjañan asumciones ukanaka chiqañchasaxa, jiwata jaqin ajayupax jiwatanakan akapachaparuw sarxi [Alekseev N.A. 1992, 70 jana].
Khakas jaqinakan nayra saräwipanx mä jaqin póstumo almapan uñacht’äwipax - uzut, yaqhip pachax Ainu jaqinakan uñacht’äwipampiw mayachasi. Ukhamarus, Mundo Medio uksan qhiparasax kunayman jan walt’awinak ukhamarak usunak jaqinakar puriyi sasaw amuyapxirïna. Kachin jaqinakax jiwatat qhiparux pusi tunk uruw sepulturampi yurtamp taypin sarnaqapxi sasaw amuyapxirïna, kunatix. janiw jichhakamax jiwatapat yatiskiti. Ukham jaqirux Eberty satäpxänwa. Jupatï llakinak apanïna ukhajja, wila masinakapan mayitaparjamaw chaman chachajj jiwatanakan akapachar “khitani” [Alekseev N.A. 1992, 66 jana]. Ukampis jiwatanakan uraqipar sarxasaxa, almanakax janiw jakirinakar sapak jaytanukupkiti. Jupanakax mä torbellino ukham uraqin t’ijt’apxi ukat thakhin uñstki uka jaqin almap katjasipxaspa [Mainagashev S.D. 1915, 285 jana]. Uzut ukax mä jaqiruw sarxaspa, ukatx qhipïrix mä akatjamat purakapanx wali ch’ullqhi, khuchhurat usuchjasiñ qalltawayi, ukatx chhuxriñchjasiñaw uñstawayi. Ukhamächi ukhajja, jan jawilltʼat almarojj jaqunukupjjaspänwa, jupanakajj wali wakiskir jaqenakaruw jawilltʼapjjerïna. Uk lurañatakix kuna thakhinakas apnaqasi ukax wali ch’amäxiwa. Usutarux thuqhuntapxäna, kunayman isimpiw jawq’japxäna. Uka usux jan sayt’kchi ukhaxa, mä talgan ukaw usuta jak’an nina nakhaskir q’añunakar phichhantapxi ukat usutarux thujsap samaqañapatakiw jaytapxi; ukhamaraki tabaco phichhantañataki. Ukhamatwa manqʼayatäsajj almarojj ajjsarayañ qalltapjje, usutarojj nina nakhaskir qʼañunak apanipjje. Taqi uka técnicas ukanakax almaru ukhamarak nina ajayurux correspondiente apelaciones ukanakamp chikt’atawa. Alma tuqit parlkasaxa, mä jiwat jaqin sutipawa. Almax sutipax jikxataschi ukhaxa, exorcistax mä jukʼa nervioso experienciampiw bostezompi chiktʼata jikxatasi sasaw sapxi. Ukatxa llakixa sarañapawa. Ukham experienciax jan arktatäkani ukhaxa, taqi uka técnicas ukanakax mayamp mayamp uñacht’ayatawa, yaqha sutimp sutinchasa. Awisax alman sutipax janiw jiwatanak taypin jikxataskiti - ukatx jakirinakaruw jawsañ qalltapxi. Uka especificado experienciax mä jakkir jaqin sutip arsutapatx arktaspa ukhaxa, niyaw jiwxani, kunatix almapax jupat sarxañ qallti, ukat usutax waliptaniw usuchjat alien almax jaqunukutäspa ukhaxa [Mainagashev S.D. 1915, 286 jana].
Khakass jupanakax imt’añ rituales ukanakamp chikt’at jark’awinakx wali sum phuqhapxäna. Ukhama, sañäni, kunapachatix maynix maynin utapan jiwxäna ukhaxa, ukapachan jakirinakax janiw derechonïpkänti, pusi tunka urunak qhipatxa, yaqha utar mantañataki. Pusi tunka urunak saraqatapatxa, uta jak’ankirinakasa, wila masinakapasa utaparu jawst’apxäna. Uka jaqirux pañuelanaka churapxañapänwa, ukhamat jan walt’äwinak jan utjañapataki. Pusi tunka urutxa janiwa cementerioru sarañaxa jaysatäkänti. Ukax qhanañchasiwayi, kunatix janiw jiwatanakar "machaq thakhi" uñstayañax utjkaspati. Mä cruz jan ukax monumento sepulturar jaquntatäspa ukhaxa, janiw wasitat usktʼañax jaysatäkänti. Uka juicionjja, kunapachatï jaqenakajj uka jarkʼäwinak pʼakintapjjani ukhajja, cheqapuniw jan waltʼäwinakajj utjani sasaw amuyapjjäna. Ususiri warminakax amay imañanakar sarañsa, cementerio ukar sarañas jark’atapxänwa, jiwat wawaw yurispa sasaw amuyapxäna. Mä jaqix kawkhantix jiwatax utjki uka utan jikxataskatayna, utar kutt’asax punku nayraqatan ch’allxtañapawa. Ukhamächi ukhaxa, janiw jan waltʼäwinakax utapar puriñjamäkaniti. Mä amay imäwinxa, jiwatampi chiktʼat kuna yänaksa armasiñax wali axsarkañawa. Kunapachatixa aka yänakataki kutt’apxi ukhaxa, uka jaqinakaxa jan walt’awinakxa jupanakampiwa apanipxi. Nayra jaqinakax parlasipkänwa. “Ayllunxa mä waynaw jiwxäna. Jiwatapar imtʼasajja, kuna soganakampis ataúd sepulturar jaqontatäki ukanakat armtʼasipjjäna. Uka chachanakaxa q’ipinaka thaqhiri utaparu kutt’apxäna. Kuna amtampis kuttʼanipjjapjjäna uk yatisajja, yatjjattʼat warminakajj ajjsarañampiw qhepar kuttʼjjapjjäna. Warminakax yatipxänwa, uka cementeriot jutir jaqinakax jan walinak apanipxatayna. Chiqansa, aka utan munatapax mä jukʼa tiempotxa jiwxänwa. Sojjta phajjsitjja, phuchapajj warkkatasïna, ukat mä marani mä wawaw jaytawayäna. Ukat, mä jukʼa qhepatjja, chachapasa wawapas jiwjjänwa. Ukhamatwa aka utan taqpach jakirinakax jiwapxatayna” [FMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E.].
Altaianonak taypinx ukham amuyunaka jikxattanxa. Maynix mä utan jiwxäna ukhaxa, mä tabú ukaw aka utarux utt’ayasïna. Vecinos ukanakat janiw khitis 40 urunak ukar sarkänti. Ukham utax haralu satawa. Uka utan dueñopaxa, jiwata jaqin jak’a wila masipaxa, mä maraxa janiwa qulluru sarañatakixa derechonïkänti. Ukham jaqix haralu [PMA, Kuryskanova R.G.] satarakiwa. Inas, haralu uka aru semántica, ch’iyara uñacht’ayi, manqha pachampi, jiwañampi correlacionata.
Aina, khakasses ukan uzut ukar uñtasita, walja kutiw mä torbellino - khuyun ukham uñacht’ayatäna, ukax jaqin kusisiñap apasxäna [Katanov N.F., 1907. p. 558]. Khakasses jupanakax nayratpachaw thaya thayt’awinakatxa wali amuyump sarnaqapxirïna. Uka casonxa, kunapachatï thayax jaqir llamktʼäna ukhaxa, jupa pachpaw khathattʼasiñapäna. Khakass iyawsäwinakarjamaxa, ukax lurasiwayi ukhamat jan wali ajayunakax, jan walt’awinakax jan jaqir katxaruñapataki, ukat jupat jithiqtapxañapataki. Chuyman Khakasses ukanakax wali sapxiwa: “Khuyun ol aina, kizinin hudy hap aparcha, anan kizi ol brocade” - “Thayax saxrawa, kunapachatix jaqin almap lunthatki ukhax jiwxiwa” [FMA, Borgoyakov N.T.] .
Siberia del Sur uksankir turcos ukanakan nayra iyawsäwinakaparjamaxa, thayax yaqha pachan chikañchataw sasaw amuyapxirïna, ukat samañapax, kunjamtix amuyapkän ukhamarjamax jan walt’awinak utjayaspa, juk’ampirus thayax utjaspa ukhax - “Bajo ukan khithanitapa Uraqpacha” [Tradicional uñakipaña..., 1988, p. 37]. Khakas jaqinakan uñjatapanx "Chil eezi chabal kizi" - "Thayan dueñopax jan wali jaqiwa". Chil eezi jupax janq’u isimp isthapt’at warmiwa, amparanakaparuw janq’u muyu bola apt’ata” [FMA, chamán Burnakova Tadi]. Dotación con rasgos negativos del viento ukax chimpunakampi uñacht’ayatawa, sañäni, kunapachatix mä jach’a thayax amay imañ tukuyatat thayt’anki ukhax jaqix janiw sumäkänti [PMA, Tasbergenova (Tyukpeeva) N.E.]. Altaianonak taypinx kormos jak’achasiñax thaya thayampiw uñt’ayasi: “Kormos” ukax jiwat jaqin almapawa. Jak’achasinxa, thaya thujsa, juyphi pachanxa ch’uqi ch’uñuru uñtata. Mä kutejj visittʼirïtwa. Arumanakax ikirïtwa ukat kunjamsa punkux jist’arasïna uk uñjta, utan thayaruw tukuwayxi. Mä jaqiw uñacht’ayasïna. Taqi kunas ch’iyara. Jupax nayaruw uñch’ukitu. Jupat juti thaya. Jupa pachpaw punkun saytʼatäski. Ukatxa umbral uksat mistuwayxäna, kawkhantï utankirinakax ikipkäna uka cuartoruw mantäna. Mä juk’a pachatxa, utat mistuwayxäna. Nayax mä jinchu uraq manqhan jaquntatätwa. Uka uta dueño Tikhon juparuw uraq manqhat apsuñapatak mayiwayta. Arumanakax utaparuw sarxäna. Thakinjja, mä aruw sapa kuti jawsanitäna. Utar puriwaytwa. Mä qhawqha tiempotjja, Tikhon chachajj usuntjjänwa. Jupax jan lik’ïñ qalltäna ukat janiw jaya tiempox utjkänti, jiwxänwa. Ukat warmipax jakaskakiwa” [FMA, Tagyzova E.S.].
Khakass jupanakax mä thakhi lurapxäna, Ainu jaqinakar uñt’añataki ukhamarak neutralizañataki. Ukatakejj doblat ampar codo manqhankir thaya uñchʼukiñaw wakisïna. Jaqinakan iyawsäwiparjamaxa, ukhamatwa Ainu jaqir uñjasma, mä jaqir uñtasita, jupax aka thaya thaya taypinkiwa. Jupar sarnaqatap uñjasma. Jark’aqasiñatakixa, walja kutiw thuqhuña, ukat mä cuchillo jaquntañaw sasaw iwxt’apxirïna. Ukar sum chʼalltʼasma ukhajja, wilajj thaya thaytʼanitwa chʼalljjtañ qalltaspa sasaw amuyapjjäna [PMA, Burnakov V.S.].
Shors jupanakax Uzut ukat Ainu ukanakat niya ukhamarakiw amuyapxäna: “Usut jupax jiwat jaqin almapawa, taqpachanx mä jan wali ajayun sutipawa. Yuzyut, nayrax utjkän uka amuyunakaparjamaxa, wila masinakapan utanakaparuw juti, thuqt’i ukat axsarayaraki; mä jaqirus mantarakispawa. Jila partejja, yaqhep familiaraparuw mantani, ukat jankʼakiw usuntaraki. Usutar qullañatakixa, ritual de alisnudo de yuzyut ukax lurasirakiwa - usut suyar. Uka rito uñtʼir jaqejja, jila partejj chuyman jaqe jan ukajj chuymankipstat warmiw usutarojj fumigatäna ukat Yuzyut sat chacharuw mä jawsäwi arsüna, ukhamat ajjsarayañ munäna. Uka pachpa pachanx yuzyut ukan sutip yatxatañax juk’amp wakiskirïnwa. Yuzyut sutip yatiñax caster ukarux ajayuruw ch’amañchi sasaw amuyapxirïna; ukatwa ceremonia lurayirix turkakipt’asax taqi usutarux jichhak jiwat wila masinakapar qillqt’awayi, ukat uka usun juchanipar jikxatañ yant’asa ”[Dyrenkova N.P., 1949, p. 440-441].
Jilapachax Yuzyut jaqinakax Ainu jaqinakamp chikaw jakasir jaqinakar jan walt’ayañ qalltapxäna. “Jiwat jaqin almapax, manq’ir Ainu jaqinakamp chikaw sarnaqapxi. Kunapachatix sarnaqañ pachan mä jakkir jaqimp jikisipxi ukhax aruntt’apxi. Ukham aruntt’apxi ukhax Ainu ukat jiwat jaqin almapaw mä jakkir jaqirux usuntayapxi. Kuna usumpis jaqix jiwatayna, khititix almapax jakkir jaqirux atacatayna, uka usump usuntasin jiwañapawa (aka jaqix) ”[Dyrenkova N.P., 1949, p. 331]. Jichha utjki uka amuyunakarjamaxa, ajayunakax manq’apxaspawa, jaqirux ch’akhupxaspänwa. N.P. Dyrenkovax akham sasaw qillqatayna: “Kobyrsu jawir thiyan Kobyi clan ukankir mä Shor warmix 1925 maranx qawqha wawanïtapat jiskt’atajaruw jaysatayna, jupax suxta wawaw utji sasaw jaysatayna, suxta wawanakatxa pä wawakiw uywatayna, ukat Ainax pusi wawanakar manq’atayna. Wawanakan jiwapkäna uka familianakajj walja kutiw ainu jaqenakat imantasiñatakejj mä cheqat yaqha cheqar sarjjapjjäna. Nayra pachanxa, kunapachatix maynix jiwxiw sañ munapxi ukhax “Aina manq’awayiwa” sasaw sapxirïna [Dyrenkova N.P., 1949, p. 413].
Ukham amuyunakax mä torbellino ukham jan wali ajayunakatx altaianonakan jikxatasi. Whirlwind sat thayajj tʼijtir kormos ukham uñjatäjjänwa. Jupax chula (alma) jaqit apsusispänwa. Altaianonakax amuyapxiw maynix usuntaspa jan ukax janïr pachapar jiwatapatxa, ukax chula manq’ampiw apsutäspa sañ muni [FMA, Kydatova S.M.]. Altaianonakan amuyupanx mä thaya thayt’awix jaqinakan kuna jan walt’awinakapat mutuyañjamaw amuyt’asirakispa. Mä chuymankipstat altaianox aka sarnaqäw yatiyapxitu: “Agosto phaxsit payïr urux Ilyin urunx janiw ch’uqi jaquntañjamäkiti. Irnaqäta ukhaxa, mä thaya thayt’aniw sartani ukat ch’uqi ch’iqiyañapawa. Uka urux mä jaqiw ch’uqi q’umachatayna sasaw sapxirïna. Nayajj jupar cercompiw uchañ qalltawayta. Mä akatjamatwa mä cuervo tʼijtʼir jutäna. Kayunakapanxa mä nina nakhaskir chipsa katxarutayna. Cuervox mä pilaruw jaquntäna, ukatx taqpach pajax phichhantatänwa, ukhamat janiw Ilyin urux irnaqañjamäkiti ”[FMA, Papikin M.I.].
Kormos ukanakax jaqin almap jan apt’asiñapataki ukhamarak taqpachanx mä jan wali ajayun jan wali jan walt’awinakapat jark’aqasiñatakix altaianonakax thaya thayaruw thuqhuntapxäna, horquillanak uchapxäna, cuchillonak apsupxäna ukat kuna ch’ullqhi yänaks chika taypin jaquntapxäna [ 1 ]. PMA, Kuryskanova R.G. ukat yaqhanakampi.
Khakass jupanakax Siberia markankir yaqha turconakjamax jan wali ajayunakat arsuñ jark’atapxänwa, jupanakat arsuñ jark’atäpxänwa, kunatix jupanakax jark’at suti arsur jaqirux jaysapxaspawa ukat jan walt’ayapxarakispawa sasaw sapxi [Alekseev N.A., 1984, p. 59]. Khakass jilïr jaqinakax wali sapxiwa: “Ilkhan-Aina adaz – Aina orinche, Khudai-abachah adazi – Khudai Oriner” – “Kunapachatix Ilkhan-Aina sutimp sutichapkta ukhax Ainax kusisitaw jikxatasi, kunapachatix Khudai-Dios aru arsupkta ukhax Khudai kusisitaw jikxatasi” [PMA. Borgoyakova N.V. ukat juk’ampinaka. Khakass jupanakax ainu jaqinakamp chikt’at arunak arsuñ jark’atäpxänwa, ukat taqpachanx taqi kunatix jan wali amuyunïki ukanak arsuñ jark’atäpxänwa. Aka kamachix mä norma ética ukar tukuwayxi. “Jaqinakax janiw jisk’achatäñapäkiti, jan walit jawsatäñapäkiti, kunatix taqi arsutanakax phuqhasispawa. Janipuniw jan walinak jan walit kuttʼayañjamäkiti. Jumatï jiskʼachatästa ukhasa, janiw ukham jaysañamäkiti. Ukham jaqirux t’ant’a churaraksnawa. Jan ukhamäkanixa, jumarusa jan ukax wawanakamarus jan waltʼayaspawa” [FMA, Topoeva G.N.]. Ukampis ukhampachasa, yaqhip chiqanakanxa, aina uka aru apnaqañax jaysatäxänwa. Ukax juk’ampirus jan walt’awinak jark’aqañatakiw lurasïna ukatx kunayman chimpunakampi, sañäni, “mä akatjamat jinchur ist’asi ukhax akham sañaw wakisi:“ Aina gatear - tas hap, kizi gateo chag hap "- " Uka saxra - ukatxa bolsa qalanaka, ukaxa mä jaqixa mä bolsa lik’i” [FMA, Burnakov A.A.].
Mä juk’a pachax Khakass jupanakax jan wali ajayunakan sutinakapx jan wali, jan alman jaqinakar uñt’ayañatakiw apnaqapxirïna. Ukhama, sañäni, “mä jan wali jaqix Ilkhan satawa, jupax qullu uywawa, ukat jaqinakar jan walt’ayi” [FMA, Borgoyakova A.N.]. “Kunapachatix thakin mä jan wali, jan wali jaqir uñjapxäna ukhax sapxänwa: “Kharamos kilche” - “Kharamos jupax jutaski” [FMA, Borgoyakov N.T.]. Chachanakax janchi tuqit jan walt'awinakan ukhamarak jan wali sarnaqawipanx "Chelbigen Apchakh" - "Machu jaqi Chelbigen" [FMA, Borgoyakova A.V.] satawa. Kunawsatix maynix samarañ qunt’asi, ukat mä akatjamat sartasisin arnaqasiñ qalltxi ukhax ukham jaqit akham sapxiwa: “Ala Chayanga kirgen” - “Jupax Ala-Chayan (mä motley jan wali diosa) ukar mantawayxi, ukax ruso equivalente “El demonio sallqjata” [FMA, Yukteshev A .F.].
Khakass ukax yaqhip ajayunakan sutinakap yatichañjam apnaqañapatakiw jaytawayi. Ukax wawanakar uywañanx wali ch’amampiw lurasirïna. Yatiyirinakajax sapxiwa: “Nayrax Mohayah sat saxranakaw utjäna. Jupanakajj qʼañuchatäpjjapunirïnwa. Jichhax mä jan suma q’añuskir, q’añuskir wawat akham sapxiwa: “Mohayah la oskhas jaquqaniwayi”. - "Mohayah ukar uñtasit wawa", "Mohayah syray" - "Mohayah ukar uñtasit ajanu (mä arunxa, q'añuchata, axsarañjama)". Aka wawax jariqasiñataki ukat q’umachañatakiw khithatäna” [FMA, Chertykova B.M.].
Khakas jaqinakan nayra concienciapanx walja kutiw jan wali ajayunakan ch’amanchawipan jan walt’awinakapat amuyunakax chiqap uñacht’awipampix mayachasiwayi. Ukax aka arunakan uñacht'ayatawa: "Saibag Chorcha" - "Accidentes-incidentes ukax muyuntapxi" [FMA, Kainakova A.S]. "Chabal nime kizini sybyra hadarcha" - "Kunas jan wali, jaqix sapa kutiw uñch'ukiski" [FMA, Borgoyakova M.Kh.].
Khakass jupanakax walja amuletonak apnaqapxäna, ukax jan wali ajayunakar axsarañatakiw apnaqapxäna sasaw sapxi. Ukhamat yurt mantañanx ch’iqa tuqin, punku qhipäxanx oso kayu, águila relleno, lechuza águila, mä esqueleto jan ukax nayra lantix perlas ukamp janq’u relleno, rassoma jan ukax yaqha uywan esqueleto warkt’apxirïna. Mä uwija ñik’uta, mä cabrito jan ukax mä topo ñik’utaw wawax ch’akhaparux uchapxirïna, pusi vaca ch’uqi ch’uqiruw chint’apxirïna. Ukat wawanakan isiparux vaca conchas ukanakaw sawutäna, ukhamat wawar jan wali ajayunakat jarkʼaqañataki. Arumanakax wawax ikiskäna jan ukax ch’akhapax ch’usakïchi ukhaxa, mä cuchillo jan ukax tijeras ukaw ukan imantatäna [Alekseev N.A., 1992, p. 36]. Khakass ukanakatakix impar jakhunakax wali wakiskiriwa. Jaqiru jan walinak lurañ munir jan wali ajayunakaruw mayjtʼayapxi sasaw amuyapxirïna. Ukat kunapachatï mä jaqix qullqi mayt’asi ukhax mä impar jakhüwimp kikip qullqi mayt’asiñax wali askiwa [PMA, Kicheeva R.M].
Khakas jaqinakan nayra iyawsäwinakapanxa, Ainu jaqinakan uñstatapax jan walt’awinakampi, t’unjañampi ukat jiwañampiw chikt’ata. Ainax ch’iyar (azul) isimp isthapt’at jach’a jaqinakjamaw uñacht’ayatäna, ukat amparapan mä chivo apt’ata. Yaqhep jaqenakan utapar jutaspawa sasaw amuyapjjäna. Walja kutiw Ainu jaqinakax utan umbral ukan sayt’asipxi ukat jamb’ar samart’asax jaqirux jan walt’ayañ qalltapxi. Jilapachax, Ain ukan jan wali jan walt’awinakapat uñacht’ayawix ch’iyjata jan ukax p’akjata platonaka jan ukax yaqha yänaka. Uka tuqitxa, aka sarnaqäwix wali askiwa: “Mä campesinox mä granja colectiva ukan uñjir irnaqäw jikxatäna. Jupajj graneronakjja granompiw uñjäna. Mä uruxa wali jallu purxatayna. Uka granero jakʼanjja, mä establo ukaw utjäna, uka establojj manqʼañ churirïnwa. Manq’añ utanxa, jallu purintatapatxa sapa kutiwa walja uma tantachasi. Uka uñjir jaqix mayniw ukan chʼalltʼasir uñjäna, ukampis janiw khitis uñjaskänti. Uka jaqejj jankʼakiw uka jan waltʼäwejj qʼañuätap amuyasïna. Uka chiqarux pistolampiw ch’axwantäna. Ukat jankʼakiw istʼta kunjamsa mä tama uwijajj uka jakʼan saytʼatäskäna uka utan tʼunjasipjjäna. Uka jaqejj kunas ukan pasäna uk yatjjatañatakiw ukar saräna. Ukhamaw jikxatasïna, uka utanx mä tama uwijax t’unjatätapat sipansa, mä lechero wakax jiwarakïnwa. Uka jaqix akham amuyt’äna, chiqpachapunit amparapamp luratapa. Jupajj uk uñakiptʼañwa amtäna. Kunawsatix umax wasitat manq’añ utar ch’allt’añ qalltäna, ukat arumanakax ukham lurasïna, jupax pallapallanakamp ch’allt’äna. Ukat mayamp, ukampis yaqha utanxa, mä tamaw tʼunjatäna ukat mä lechero wakax jiwxänwa. Kimsïr kutix uka jaqix janiw uñakipt’känti. Kunjamtï jupax amuykänxa, Ainu ukax manq’añ utarux ch’allt’askäna. Kunapachatix Ainu jaqinakar ch’axwankäna ukhax jak’ankir tamanakaruw t’ijtäna ukat wakanak taypinw qamasïna, jiwayapxäna. Uka jaqejj akham sänwa: “Minin khatyg khagba, anar homai nime minzere chagan kil polbas” sasa. - "Nayan khatig khagba (ch'aman jark'aqasiña) utjitu, ukhamax kuna jan wali ajayunakas janiw jak'achasipkaniti". Diosar jan iyawski uka jaqejja, chuymapan jan wali ajayunakanïspawa sasaw säna. Diosar iyawsiri jaqitakixa, jan wali ajayunakax janiw jak’achasipkaniti” [FMA, Topoeva G.N.].
Ukhamatwa, Khakas arcaico uraqpachan uñjäwipan jamuqapanx mä jach’a chiqaw jan wali ajayunakax - Ainu - ukanakaw utjäna. Jupanakajj jan wali luräwinakanïpjjänwa, jan wali amuyunïpjjänwa. Khakass ukax Ainu jaqinakarux uñacht’ayi, jupanakax dotadas ukhamaw uñstapxi, mä forma zoomórfica ukhamarak antropomórfica ukhamarak ch’iyar color designación ukamp uñt’atawa. Khakass amuyunakapanx uzut - mä jaqin póstumo almapax jakkir jaqinakan akapachan uñstawayi, ukax Ainu ukar tukuwayi.
QILLQATA
Yatiyirinaka
1. Avosheva Valentina Feotisovna, 1937 maran yuritayna, Khomnosh seok, Sankin ail ayllun, distrito Turachaksky, República Altai, 06/20/2001
2. Maria Nikolaevna Barbachakova, 1919 maran yuritayna, Poktaryk seok, Kurmach-Baigol ayllun, Turachaksky distrito, 07/01/2001 maran yuritayna
3. Nikolay Terentyevich Borgoyakov, 1931 maran yuritayna, Khobyi seok, Askiz ayllun, República de Khakassia, 10.10.2001 maran
4. Anastasia Nikolaevna Borgoyakova, 1926 maran yuritayna, Askiz ayllun, República de Khakassia, 05/03/2000 maran yuritayna
5. Borgoyakova Natalya Vasilievna, 1924 maran yuritayna, Ust-Chul ayllun, distrito Askizsky, República de Khakassia, 20.08.2000 maran
6. Burnakov Aleksey Andreevich, 1937 maran yuritayna, seok Tau Khargazy, Askiz ayllun, República de Khakassia, 07/12/1998
7. Burnakov Afanasy Andreevich, 1945 maran yuritayna, Ust-Chul ayllun, distrito Askizsky uksan 07/19/1998 maran yuritayna
8. Burnakov Valery Semenovich, 1940 maran yuritayna, seok Tau kharuazy, Askiz ayllun, distrito Askiz, 07/20/2000
9. Burnakova Tadi Semyonovna, 1915 maran yuritayna, Verkhnyaya Teya ayllun, distrito Askizsky, República de Khakassia, 10/11/2001 maran.
10. Vassa Ivanovna Ivandaeva (Khakas sutipax Kudzhiray), 1920 maran yuritayna, Tilok aaly, Askiz suyun, República de Khakassia, 08/20/2001
11. Kainakova Aksinya Samuilovna, 1913 maran yuritayna, Otty ayllun, distrito Askizsky, República de Khakassia, 10/11/2001
12. Kicheeva Raisa Maksimovna, 1933, Askiz aylluna, distrito Askizsky, República de Khakassia, 05/13/2000
13. Kuryskanova Raisa Genadievna, 1964 maran yuritayna, Kurmach-Baigol ayllun, Turachaksky distrito, República Altai, 07/01/2001 maran yuritayna
14. Kydatova Sofya Mikhailovna, 1935 maran yuritayna, Kolchagat seok, Artybash ayllun, Turachaksky distrito, República Gorny Altai, 06/28/2001
15. Mamysheva Elizaveta Nikolaevna, 1925 maran yuritayna, khakass sutipax Liza-Pichek, Politov aal, distrito Askizsky, República de Khakassia, 08/20/2001.
16. Mamysheva Maria Nikolaevna, 1942 maran yuritayna, Abakan, República de Khakassia, 09/13/1998 maran yuritayna
17. Mezhekova Elizaveta Arkhipovna (Oreshkova), 1899 maran yuritayna, Askiz ayllun, distrito Askizsky, República de Khakassia, 07/16/2000
18. Anna Artemovna Mokosheva, 1932 maran yuritayna, Kuzen seok, Tondoshka ayllun, Turachaksky distrito, República Altai, 06/27/2001
19. Papikin Matvey Ivanovich, 1915 maran yuritayna, seok Tiver, Artybash ayllun, Turachaksky distrito, República de Gorny Altai, 06/27/2001
20. Pustogachev Akim, Ayangievich, 1946 maran yuritayna, seok Bardyyak, Kurmach-Baigol ayllun, Turachak distrito, República Altai, 06/30/2001
21. Pustogachev Karl Grigorievich, 1929 maran yuritayna, seok Aliyay, Kurmach-Baigol ayllun, Turachaksky distrito, República de Gorny Altai, 07/01/2001
22. Saveliy Safronovich Tazrochev, 1930 maran yuritayna, Kuzen seok, Tondoshka ayllun, distrito Turachaksky, República Altai, 06/20/2001
23. Tasbergenova (Tyukpeeva) Nadezhda Egorovna, 1956 maran yuritayna, Askiz ayllun, República de Khakassia, 06/26/2000. Taqi ukanakx mamajat ist’awayta.
24. Anisya Borisovna Tolmashova, 1914 maran yuritayna, Askiz ayllun, distrito Askizsky, 09/10/1998 maran
25. Galina Nikitichna Topoeva, 1931 maran yuritayna, Askiz ayllun, República de Khakassia, 09/29/2000
26. Anisya Maksimovna Troyakova, 1928 maran yuritayna, Lugovoe ayllun, distrito Askizsky, República de Khakassia, 07/12/2001 maran yuritayna
27. Tuimeshev Mikhail Davydovich, 1927 maran yuritayna, Kol-Chagat seok, Artybash ayllun, Turachaksky distrito, República Altai, 06/27/2001
28. Yukteshev Anton Fedorovich, 1951 maran yuritayna, Khalar seok, Ust-Tashtyp ayllun, distrito Askizsky, República de Khakassia, 07/12/2000
Bibliografía uñt’ayaña
1. Alekseev N.A. ukat juk’ampinaka. Siberia markan turco aru parlir jaqinakan chamanismo. Novosibirsk: Nauka.– 1984.– 232 ukat juk’ampinaka.
2. Alekseev N.A. ukat juk’ampinaka. Siberia markan turco aru parlir jaqinakan nayra yupaychäwipan iyawsäwinakapa. Novosibirsk: Nauka, 1992.– 242 ukat juk’ampinaka.
3. Anokhin A.V. ukat juk’ampinaka. Materiales sobre la chamanismo entre los altaianos, apthapitawa Altai markan 1910-1912 maranakan sarnaqawipan. // Utjnuqasiwa. Museo de Antropología y Etnografía, 1924. Vol. IV. Tima. 2;
4. Dyrenkova N.P., ukat juk’ampinaka. Materiales ukax Teleuts ukan chamanismo ukan uñt’ayatawa. // Utjnuqasiwa. Museo de Antropología ukat Etnografía, 1949, T. X.
5. Castren Matthias Aleksanteri sat chachan sutipa. Siberia markar saraña (1845-1849). Tyumen: Y. Mandriki ukat yaqhanakampi. 1999. T. 2.–352 ukat juk’ampinaka.
6. Katanov N.F., ukat juk’ampinaka. Muestras de literatura folklórica ukax tribus turcas ukanakankiwa. San Petersburgo markan 1907 maran;
7. Kubarev V.D., Cheremisin D.V., ukat yaqhanakampi. Lobo en el arte y creencias de los nómadas de Asia Central - Aka pankanxa: Nayra pacha iyawsäwinaka ukhamaraki Siberia markana jakawipa. XIX-qalltawi XX pacha maranakanxa Novosibirsk: Nauka, 1987, 98-117 uka chiqanakanwa uñakipt’ata.
8. Mainagashev S.D., ukat juk’ampinaka. Yatiyawix mä viaje turco tribus de distritos Minusinsk ukat Achinsk provincia Yenisei ukaruw 1914 maran jallupachan // Yatiyäwinak comité ruso ukan yatxatañataki, Asia Central ukat Oriental uksan yatxatañataki, relaciones históricas, arqueológicas ukat etnográficas ukanakan. Petrogrado markan 1915 maran;
9. Meletinsky E.M. ukat juk’ampinaka. Poética ukax mito ukankiwa. M .: Inti jalsu tuqinkir qillqatanaka, 1995.- 408s.
10. Ostrovskikh P.E., ukat juk’ampinaka. Notas etnográficas sobre los turcos del Territorio de Minusinsk // Antigüedad Viva, no. 3-4 ukat juk’ampinaka. SPb. 1895 maranwa;
11. Potapov L.P. ukat juk’ampinaka. Altaianonakan totemista amuyunakapan rastronakapa. // Etnografía soviética, 1935. Janiwa 4-5. 134-152 jananaka;
12. Potapov L.P., ukat juk’ampinaka. Pandereta chamán ukax mä sapa yäkaspas ukhamaw colecciones etnográficas ukanx utji. // Utjnuqasiwa. Museo de Antropología y Etnografía, L. 1981, Vol. 37, S. 124-137;
13. Siberia Sur uksankir turcos ukanakan nayra pacha uñjawipa: Espacio ukat pacha. Chiqpach pacha. Novosibirsk: Nauka, 1988 ukat juk’ampinaka.
Home | Articles
January 19, 2025 19:01:22 +0200 GMT
0.006 sec.
